بررسی ساختار بازار و تعیین قدرت رقابتی بین استان‌های تولیدکننده چغندرقند کشور
محورهای موضوعی :مجتبی داورپناه 1 , حمید محمدی 2 * , سامان ضیایی 3 , مجید شهریاری 4
1 - دانشگاه زابل
2 - دانشگاه زابل
3 - زابل
4 - دانشگاه زابل
کلید واژه: واژه¬های کلیدی: ساختار بازار, شاخص بالاسا, شاخص کایدو, چغندرقند, ایران,
چکیده مقاله :
مزیت نسبی یکی از موضوعات مهم و تأثیرگذار در فعالیت‌های اقتصادی و تجاری است. اصولاً حمایت از محصولات داخلی در راستای توان‌بخشی تولیدکنندگان داخلی، برای حضور و رقابت در عرصه بینالمللی یکی از وظایف مهم دولت است. پژوهش حاضر با هدف تعیین ساختار بازار و قدرت رقابتی بین استان‌های تولیدکننده چغندرقند در کشور بر اساس شاخصهای نسبت تمرکز، هرفیندال- هیرشمن، مزیت نسبی آشکارشده، مزیت نسبی آشکارشده متقارن و شاخص کایدو و ضریب نوسان آن‌ها طی دوره ی زمانی 98-1378 صورت گرفته است. نتایج نشان داد طی یک دورهی 20 ساله، ساختار بازار تولید چغندرقند در کشور انحصار چندجانبه بوده و بر اساس شاخص نسبت تمرکز چهار بنگاهی (CR4) استان‌های آذربایجان غربی، خراسان رضوی، خوزستان و کرمانشاه بیشترین سهم تولید را در کشور دارا میباشند. نتایج حاصل از بررسی میانگین شاخص مزیت نسبی متقارن بوده (RSCA) نشان داد به ترتیب استان‌های آذربایجان غربی (69/0)، خراسان رضوی (49/0) و کرمانشاه (44/0) دارای بالاترین میزان RSCAمی باشد. در بین استان‌های دارای مزیت نسبی آشکار شده (RCA)، استان آذربایجان غربی دارای بالاترین میانگین (89/5) دارای بالاترین میانگین بود. استان‌های خراسان شمالی (39/0)، خراسان رضوی (40/0)، نیز دارای کمترین میانگین شاخص کای دو (χ2) طی دوره زمانی 1398-1378میباشند. لذا حمایت‌های دولتی می بایست به‌صورت هدفمند از محصولات و استان‌هایی باشد که دارای مزیت نسبی بالاتری هستند، این سیاست منجر به آن خواهد شد تا توسعه ی کشت و تولید محصولات در جهت استفاده ی بهیِنه منابع و عوامل تولید به کار گرفته‌شده و بازاری با توان رقابت‌پذیری با بازارهای جهانی شکل گیرد
فصلنامه راهبرد توسعه/ سال هیجدهم/ شماره 2 (پیاپی70)/ تابستان 1401/ 214-183
Quarterly Journal of Development Strategy, 2022, Vol. 18, No.2 (70), 183-214
بررسی ساختار بازار و تعیین قدرت رقابتی
بین استان‌های تولیدکننده چغندرقند کشور
مجتبی داورپناه1
حمید محمدی2
مجید شهریاری3
سامان ضیائی4
مسعود دهدشتی5
(تاريخ دريافت 2/4/1400 ـ تاريخ تصويب 14/4/1401)
نوع مقاله: علمی پزوهشی
چکیده
مزیت نسبی یکی از موضوعات مهم و تأثیرگذار در فعالیت‌های اقتصادی و تجاری است. اصولاً حمایت از محصولات داخلی در راستای توان‌بخشی تولیدکنندگان داخلی، برای حضور و رقابت در عرصه بینالمللی یکی از وظایف مهم دولت است. پژوهش حاضر با هدف تعیین ساختار بازار و قدرت رقابتی بین استان‌های تولیدکننده چغندرقند در کشور بر اساس شاخصهای نسبت تمرکز، هرفیندال- هیرشمن، مزیت نسبی آشکارشده، مزیت نسبی آشکارشده متقارن و شاخص کایدو و ضریب نوسان آن‌ها طی دورهی زمانی 98-1378 صورت گرفته است. نتایج نشان داد طی یک دورهی 20 ساله، ساختار بازار تولید چغندرقند در کشور انحصار چندجانبه بوده و بر اساس شاخص نسبت تمرکز چهار بنگاهی (CR4) استان‌های آذربایجان غربی، خراسان رضوی، خوزستان و کرمانشاه بیشترین سهم تولید را در کشور دارا میباشند. نتایج حاصل از بررسی میانگین شاخص مزیت نسبی متقارن بوده (RSCA) نشان داد به ترتیب استان‌های آذربایجان غربی (69/0)، خراسان رضوی (49/0) و کرمانشاه (44/0) دارای بالاترین میزان RSCAمی باشد. در بین استان‌های دارای مزیت نسبی آشکار شده (RCA)، استان آذربایجان غربی دارای بالاترین میانگین (89/5) دارای بالاترین میانگین بود. استان‌های خراسان شمالی (39/0)، خراسان رضوی (40/0)، نیز دارای کمترین میانگین شاخص کایدو (χ2) طی دوره زمانی 1398-1378میباشند. لذا حمایت‌های دولتی میبایست به‌صورت هدفمند از محصولات و استان‌هایی باشد که دارای مزیت نسبی بالاتری هستند، این سیاست منجر به آن خواهد شد تا توسعهی کشت و تولید محصولات در جهت استفادهی بهیِنه منابع و عوامل تولید به کار گرفته‌شده و بازاری با توان رقابت‌پذیری با بازارهای جهانی شکل گیرد
واژههای کلیدی: ساختار بازار، شاخص بالاسا، شاخص کایدو، چغندرقند، ایران
مقدمه
امروزه به سبب وسیع شدن بازارها و ارتباط سهلتر میان آن‌ها در سطح بینالمللی، مطالعات مقتضایی آن‌ها نیز گسترش پیدا کرده است. در نتیجه این مطالعات علمی و تجربی بشر توانسته است با سیاستگذاریهای صحیح میزان فایده و بهرهی مورد نظر خود را به حداکثر برساند. از موارد انبوهی که بشر در حوزهی بازار و در نتیجه مطالعات وسیع به آن پی برده است، آن اهمیت نوع ساختار بازارهای محصولات و تولیدات مورد نظر است. بهطوریکه پس از شناسایی ساختار بازار مورد نظر با اعمال سیاستگذاریهایی در بحث تولید، بازاریابی و مصرف آن محصول فواید حاصل از دادوستد آن را در هر بخش به حداکثر رسانده است. اصولاً در مطالعات علمی و تجربی پیرامون بررسی ساختار بازار و رقابتی یا انحصاری بودن آن به دنبال شناسایی میزان تمرکز در آن هستند. تمرکز بازار ازجمله متغیرهای ساختاری است، که برای اندازهگیری سطح فعالیت‌های رقابتی و انحصاری در مطالعات تجربی کاربرد وسیعی دارد. تمرکز بازار از مفاهیمی است، که از آن‌هم در مباحث نظری و هم در دنیای واقعی بهویژه در دعواهای حقوقی بسیار استفاده میشود (کریم و همکاران، 1398). می‌توان گفت بهمنظور كاهش هزینه‌های توليد، جلوگيري از هدر رفت منابع محدود كشور و افزايش بهره‌وری منابع از طريق تخصيص بهينه آن‌ها، لزوم بررسي مزيت نسبي در استان‌های مختلف كشور مشخص‌شده و بدين ترتيب دستيابي به توسعه كشاورزي بر مبناي رقابت‌پذیری توليدات تحقق خواهد يافت (میرباقری و همکاران، 1398). لزوم شناخت و استفاده صحیح از منابع محیطی با توجه به نیازهاي موجود بهمنظور کشت محصولات مختلف، تطبیق الگوي شرایط اقلیمی هر منطقه با الگوي کشت مناسب با آن و به‌کارگیری از تمامی پتانسیلهاي موجود ضروری‌ترین اقدام بهمنظور رسیدن به امنیت غذایی و توسعه پایدار است. توسعه کشاورزي بهمنظور تولید بیشتر و تأمین احتیاجات غذایی بهعنوان یک اصل قلمداد شده است. ناکارایی کشت گیاهان داراي مقاومت کم در شرایط اقلیمی نامساعد و همچنین کمآبی و خشک‌سالی، از نظر اقتصادي زیانهاي بزرگی را به دنبال داشته است و سبب هدر رفتن سرمایه نیز میشود (شیرخدایی و همکاران، 1398).
در سال زراعی 98-1397 سطح زیرکشت محصولات صنعتی کشور حدود 639 هزار هکتار بوده که از این سطح زیرکشت حدود 3/9 میلیون تن انواع محصولات کشاورزی صنعتی تولیدشده که نیشکر و چغندرقند به ترتیب با 49 و 41 درصد به ترتیب رتبه‌ی اول و دوم ازلحاظ تولید محصولات صنعتی کشاورزی را در سال زراعی مذکور به خود اختصاص دادهاند. بر اساس سطح زیرکشت نیز چغندرقند و نیشکر به ترتیب با 12 و 10 درصد رتبههای دوم و سوم سطح زیرکشت محصولات صنعتی را دارا میباشند. رتبه اول در سال زراعی مذکور به‌کلزا با سطح زیرکشت 214 هزار هکتار و 5/33 درصد از کل سطح زیرکشت محصولات صنعتی می‌رسد (سازمان جهاد کشاورزی، 1398). بر اساس آمار و اطلاعات وزارت جهاد کشاورزی همان‌طور که در نمودار 1 نیز مشاهده میشود، در سال زراعی 1398 استان‌های آذربایجان غربی، خراسان رضوی و خوزستان به ترتیب دارای بیشترین سطح زیرکشت چغندرقند در کشور میباشند. از لحاظ میزان عملکرد نیز استان‌های خوزستان، خراسان رضوی و مرکزی به ترتیب با 53/13، 55/55 و 10/53 تن در هکتار در بین 19 استان تولیدکننده چغندرقند در کشور دارا میباشند.
نمودار 1 روند تولید و عملکرد چغندرقند در کشور طی سال‌های 1398
(وزارت جهاد کشاورزی، 1398)
سازگاري چغندرقند بـه طيـف وسـيعي از شـرايط آب و هـوايي و خـاك، امكـان كشت سنتي، نيمه مكانيزه و تمام مكـانيزه آن، قابلیت‌های ايـن محصـول بـراي قرار گرفتن در تناوب‌های زراعي مختلف، محصولات فرعـي با ارزش، قرار گرفتن ايـن محصـول در رديـف محصولاتي نظير برنج، ذرت، گندم، سیب‌زمینی و حبوبـات ازلحاظ ارزش غـذايي موجـب شده‌اند كه اين محصول بهعنوان يكـي از محصـولات اسـتراتژيك در بخـش كشـاورزي ايـران مطرح باشد (رفعتی و نجفی، 1396). مطالعات نشان میدهد که مصرف مستقیم و غیرمستقیم شکر، حدود 10-8 درصد نیاز به انرژي جمعیت ایران را تأمین می‌کند. طی دهههای گذشته، افزایش جمعیت از یک‌سو و افزایش سرانه مصرف شکر (کیلوگرم شکر مصرف‌شده به ازای هر نفر در یک سال) موجب شده است تا میزان مصرف سالیانه شکر در کشور از حدود 570 هزار تن در دهه 40 به حدود 62/2 میلیون تن در ابتدای دهه 90 افزایش یابد. شکر از دو محصول کشاورزی چغندرقند و نیشکر تولید میشود که از بین کشورهای تولیدکننده شکر در جهان تنها ۹ کشور ازجمله ایران، هم از چغندرقند و هم از نیشکر، شکر تولید می‌کنند. ۳۸ کشور فقط از چغندرقند و ۱۱۶ کشور نیز فقط از نیشکر، شکر را تولید می‌کنند (انجمن تولیدکنندگان چغندرقند، 1393). بر اساس آمار و اطلاعات انجمن صنفی کارخانه‌های شکر ایران طی دوره زمانی 1360- 1398 به‌طور میانگین منبع 65 درصد شکر تولیدی ایران چغندرقند و مابقی نیشکر بوده است (انجمن کارخانجات قند ایران، 1398). بنابراین از مهم‌ترین اقدامات در زمینهی کاهش وابستگی کشور به درآمد نفت، افزایش تولیدات غیرنفتی است.
با توجه به سیاستهای اقتصادی کشور بهویژه در بـرنامه پنجم توسعه مبنی بر توسعه صادرات غیرنفتی توجه به تولید و صادرات محصولات کشاورزی ضروری میباشد (مهرپرور حسینی و همکاران، 1392). در ایران صادرات بخش کشاورزی و منابع طبیعی بخش عمدهای از صادرات غیرنفتی کشور را تشکیل میدهد. با تقویت این بخش ازیک‌طرف می‌توان کشور را در تولید برخی کالاهای راهبردی به خودکفایی رساند (عزیزی، 1383). با توجه به فقدان مطالعه در زمینه ساختار بازار و تعیین قدرت رقابتی و مقایسه استان‌های تولیدکننده چغندرقند در کشور، پژوهش حاضر به بررسی تولید محصول چغندرقند در کشور جهت رتبهبندی استان‌های تولیدکننده این محصول به لحاظ شاخصهای مزیتی تولید و برنامهریزی بهمنظور سیاستگذاریهای کلان تولید قند و شکر، صورت پذیرفته است.
پیشینه پژوهش
تاکنون مطالعات متعددي در زمینه مزيت نسبی محصولات کشاورزي در داخل و خارج از کشور انجام‌گرفته که در این بخش به برخی از آنان اشاره میگردد:
جها و بادلا6 (2021) به بررسی ساختار حمایتی و مزیت نسبی در صادرات خام و فرآوری شده محصولات کشاورزی در هند پرداختند. آن‌ها ابراز داشتند هند به دنبال تحولات سریع در تجارت جهانی و برنامه تعدیل ساختاری بانک جهانی و مطابق با مفاد مقررات سازمان تجارت جهانی (WTO)، تعرفه‌ها و موانع غیرتعرفهای را در بخش‌های کشاورزی، صنعت و خدمات به میزان قابل‌توجهی کاهش داده است. هند در برنج، ماهی، گوشت، شکر، دانه‌های روغنی و ادویه‌جات یک مزیت نسبی دارد و به یک صادرکننده خالص کالاهای کشاورزی تبدیل‌شده است، اما همچنان در بین کشورهای صادرکننده کشاورزی رتبه ضعیفی دارد.
روساتو7 و همکاران (2018) به مقایسه شاخصهای مزیت نسبی آشکار شده با کاربرد در تمایلات تجاری تولید سلولز از جنگل‌های کاشته‌شده در برزیل، کانادا، چین، سوئد، فنلاند و ایالات‌متحده پرداختند. نتایج آن‌ها نشان داد که در شاخص RCA، همه کشورها به جز چین دارای مزیتهای نسبی هستند، همچنین نتایج شاخص RSCA نشان داد که بالاترین مزیت های نسبی متعلق به فنلاند، کانادا و سوئد است.
اگوم8 و همکاران (2012) با استفاده از شاخص هرفیندال به تجزیه و تحلیل بازار عمده فروشی ماهی منجمد کشور نیجریه در طی سال‌های 2000تا 2010 پرداختند. نتایج نشان داد که ساختار بازار عمده فروشی ماهی منجمد در کشور نیجریه رقابتی است.
آدتونچی و آدبسیان9 (2008) با استفاده از شاخص هرفیندال به بررسی ساختار بازار درخت چناردر نیجریه پرداختند که مقدار این شاخص 123/0 به دست آمد و نشان داد که بازار درخت چنار در این کشور رقابتی است.
فولایان10 و همکاران (2006) با استفاده از شاخصهای نسبت تمرکز و هرفیندال به بررسی ساختار بازار کاکائو در جنوبغربی نیجریه پرداختند و به این نتیجه رسیدند که بازار کاکائو در جنوب غربی این کشور رقابتی میباشد.
شهریاری و همکاران (1400) به رتبهبندی مناطق تولیدی چغندرقند در ایران بر اساس شاخصهای مزیت فیزیکی تولید پرداختند. نتایج آن‌ها نشان داد طی یک دورهی 36 ساله، استان‌های خراسان جنوبی، خراسان رضوی و آذربایجان غربی دارای بالاترین میانگین شاخص مزیت مقیاس (SAI) بودند و بالاترین میانگین مزیت کارایی (EAI) نیز در استان‌های کردستان، کرمانشاه و اردبیل به ترتیب با 90/2، 20/2 و 80/1 به دست آمد. بر اساس نتایج مزیت جمعی(AAI) نیز استان‌های آذربایجان غربی، خراسان رضوی و اصفهان با 10/0، 22/0 و 33/0 دارای کمترین ضریب نوسان شاخص جمعی و به ترتیب با 14/93،3/1 و 74/1 دارای بالاترین میانگین مزیت جمعی در بین تمامی استان‌های کشور بودند.
محمودی و همکاران (1399) با استفاده از شاخصهای مزیتی نسبی مانند مزیت مقیاس (SAI)، مزیت کارایی (EAI) و مزیت جمعی (AAI) نشان دادند که شهرستان‌های استان فارس دارای مزیت نسبی مختلفی در تولید گندم هستند؛ بنابراین، این شهرستان‌ها در پنج سطح با مزیت نسبی بسیار بالا، بالا، قابل‌قبول، پایین و مزیت نسبی بسیار پایین پهنه‌بندی شدند. شهرستان‌های لارستان و لامرود دارای بالاترین میزان مزیت نسبی تولید گندم در استان فارس بودهاند و شهرستان‌های کازرون و خرمبید نیز کمترین مزیت نسبی را داشتند. نتایج آزمون تجزیه واریانس نیز نشان داد که از میان چهار فاکتور اقلیمی، تنها متوسط حداقل دما در تفکیک سطح مزیت نسبی تولید گندم شهرستان‌های استان فارس تأثیرگذار بوده است.
مدرسی و همکاران (1399) به اولویت‌‌‌‌بندی بازارهای هدف صادرات گوجه‌فرنگی ایران با استفاده از روش تاکسونومی عددی پرداختند که نتایج آن‌ها نشان داد که با توجه به تعیین اولویتهای صورت گرفته، کشور عراق در اولویت اول کشور هدف صادراتی گوجه‌فرنگی قرار دارد و پس از آن کشور افغانستان رتبه دوم و روسیه رتبه سوم را به خود اختصاص داده است. کشورهای حوزه خلیج فارس به ترتیب رتبه شامل امارات متحده عربی، عمان، بحرین، کویت، عربستان سعودی و قطر رتبه آخر را به خود اختصاص دادهاند. به استثناء کشور امارات متحده عربی مابقی کشورهای حوزه خلیج فارس در رتبههای آخر قرار دارند. به این ترتیب با توجه به وضعیت صادرات فعلی گوجه‌فرنگی به کشورهای مختلف، تفاوت قابل ملاحظهای بین بازارهای بالقوه و بالفعل وجود دارد. پیشنهاد مشخص این تحقیق اتخاذ سیاستهای مناسب قیمتی و تولیدی جهت توسعه صادرات و شناخت بازارهای هدف صادراتی میباشد.
رحیمی نیا و اکبریمقدم (1399) در پژوهشی به تحلیل تجربی از رقابت‌پذیری محصولات کشاورزی استان کردستان پرداختند، نتایج آن‌ها نشان داد که 16 رشته فعالیت دارای مزیت نسبی آشکار شده و 8 رشته فعالیت دارای مزیت رقابتی صادراتی میباشند. بادمجان تازه، توت فرنگی، هویج، پیاز و موسیر، کاهوی کروی سالادی و دانهها و میوههای روغندار محصولاتی هستند که مزیت نسبی آن‌ها به سمت مزیت رقابتی صادراتی حرکت کرده است. در مقابل مزیت رقابتی محصولات دارای مزیت نسبی بالا مانند سیب تازه، گوجه‌فرنگی، خیار، فلفل فرنگی، سیب زمینی، هندوانه، نباتات تازه محصولات گلکاری، آلو و گوجه، آشکار نشده و قسمتی از سهم خود در بازار هدف را به رقبای صادراتی واگذار کردهاند. حیوانات تازه، گوشت و سیر، محصولاتی هستند که باوجود عدم مزیت نسبی آشکار شده توانستهاند رقابت‌پذیری بالایی داشته و سهم صادراتی خود در بازار هدف را افزایش دهند.
شیرخدایی و همکاران (1398) به تعیین و ارزیابی کارایی مصرف آب پتانسیل و برتری نسبی کشت محصولات زراعی عمده فاریاب در برخی استان‌های کشور پرداختد. نتایج آن‌ها نشان داد برتری نسبی کشت محصولات در قسمت‌های غربی و شمال غربی استان تهران، جنوب و جنوب غربی استان البرز، نواحی جنوب غربی، شمال غربی و مرکزی استان قزوین، مناطق مرکزی استان قم و همچنین نواحی شمالی و جنوبی استان زنجان نسبت به سایر مناطق است. متوسط شاخص کارایی مصرف آب پتانسیل و واقعی گیاه گندم در کل محدوده مطالعاتی استانها به‌ترتیب برابر 43/1 و 58/0 کیلوگرم بر متر‌مکعب و برای گیاه جو به‌ترتیب برابر 62/1 و 65/0 کیلوگرم بر متر‌مکعب بود.
حسینی و نیک پیام (1397) به بررسی مزیت نسبی و سیاست های حمایتی از محصول ذرت استان کرمانشاه با استفاده از ماتریس تحلیل سیاستی پرداخته و ابراز داشتند شاخص NPCI به دست آمده نشان میدهد که سیاست های حمایتی دولت از نهاده ها در همه سال ها مثبت بوده است. همچنین شاخص NPC محاسبه شده گویای آن است که سیاست های حمایتی دولت از محصول ذرت تنها در سال 91-1390 به ضرر کشاورزان بوده است، برای بقیه سال ها قیمت خرید تضمینی ذرت توسط دولت بیشتر از قیمت بازار جهانی بوده و محصول ذرت مشمول یارانه ضمنی قرار گرفته است. ضریب حمایت موثر EPC نیز برای ذرت در همه سال ها بیشتر از یک بوده و حمایت موثر دولت را نشان می دهد. شاخص سود آوری خالص اجتماعی NSP نیز برای کشاورزان حرفه ای در سال‌های زراعی 91-1390 و 92-1391 و برای کشاورزان معمولی در سال 90-1389 مثبت بوده است. خالص سود آوری و در بقیه سال ها منفی بوده و زیان خالص اجتماعی را نشان می دهد.
مردانی نجف‌آبادی و کلبعلی (1397) با استفاده از شاخصهای RCA،RSCA و
مزیت نسبی، به تحلیل مزیت نسبی محصولات کشاورزی استان اصفهان در طول دوره 1395 -1391 پرداختند. نتایج این تحقیق نشان میدهد که استان اصفهان در محصولات زراعی، یونجه و سبزیجات گلخانه‌ای به ترتیب با مزیت نسبی 26/30 و 31/22 در جایگاه بالاتری قرار گرفتهاند. در محصولات باغی به، انار و سیب با 28/7، 79/3 و 45/3 بالاترین مزیت نسبی را به خود اختصاص دادهاند.
محمدی و همکاران (1397) باهدف تعیین الگوی بهینه کشت محصولات زراعی در یک واحد کشاورزی در شهرستان پیشوا بر مبنای تحلیل مزیت نسبی محصولات گلخانه‌ای در سطح منطقه‌ای نشان دادند که محصولات خیار، فلفل دلمه‌ای رنگی و گوجه‌فرنگی دارای مزیت نسبی در سطح استان تهران هستند. شاخص مزیت نسبی صادرات نیز نشان داد که محصولات خیار، فلفل دلمه‌ای رنگی و گوجه‌فرنگی گلخانه‌ای به همراه انواع کلم (برگ، گل و برکلی) دارای مزیت صادراتی در سطح ملی هستند؛ بنابراین الگوی بهینه کشت واحد کشاورزی با حفظ الگوی کشت فعلی به همراه افزودن محصولات گلخانه‌ای دارای مزیت در سطح منطقه‌ای و محصول کلم دارای مزیت تولید و صادرات در سطح ملی به دست آمد.
هدف از این پژوهش، محاسبه ساختار بازار در بازارهای داخلی چغندرقند میباشد؛ تا تصویری از درج رقابت و انحصار در بازارهای این محصول (استان‌های تولیدکننده چغندرقند در کشور) ارائه شود. در این راستا، شاخص تمرکز تولید محاسبه خواهد شد. البته لازم به ذکر است که شاخص تمرکز، تنها یکی از متغیرهای ساختاری است، بنابراین در استفاده از این مفهوم و نتیجهگیری راجع به انحصار و رقابت بازارها باید جانب احتیاط را داشت تا از قضاوت پرهیز شود. به‌هرحال، گروهی از اقتصاددانان، به‌خصوص اقتصاددانان ساختارگرا، معتقدند که انداز تمرکز، شاخصی از قدرت انحصاری در هر بازار است، البته برای اندازهگیری تمرکز، از شاخصهای مختلف بهویژه شاخص هرفیندال و نسبت تمرکز چهار بنگاهی برای دور زمانی 1398-1378 استفاده میشود. همچنین برای تعیین قدرت رقابتی میان استان‌های تولیدکنندهی چغندرقند در کشور از شاخصهای مزیت نسبی آشکارشده و برای محاسبهی شدت آن از شاخص مزیت نسبی آشکارشدهی متقارن و شاخص کایدو استفاده خواهد شد.
با توجه به مطالعات اشاره‌شده در حوزه ساختار بازار و مزیت نسبی محصولات مختلف، همان‌گونه که مشاهده میشود تمامی مطالعات به بررسی شاخصهای مذکور در حوزه تجارت خارجی پرداخته‌اند و تاکنون هیچ مطالعه‌ای، برای مقایسه وضعیت تولید محصولات مختلف در استان‌های یک کشور با استفاده از این شاخص نپرداخته است، لذا ضرورت بررسی این موضوع در پژوهش حاضر با توجه به تفاوت استانها در منابع تولیدی و جلوگیری از هدر رفت این منابع (جهت تولید محصولات با مزیت بیشتر) بیش‌ازپیش احساس میگردد.
مواد و روش‌ها
1-1. ساختار بازار
در اقتصاد کاربردی، برای تشخیص نوع ساختار بازار شاخصهای متعددی وجود دارد که از آن میان می‌توان به شاخص تبعیض قیمتی، شاخص لرنر، نرخ‌های سود، نسبت‌های تمرکز و شاخص هرفیندال اشاره کرد. در این پژوهش دو شاخص نسبت‌های تمرکز و شاخص هرفیندال با در نظر گرفتن کل کشور بهعنوان یک بنگاه در فرایند محاسبات ساختار بازار تولید استفاده‌شده است. شاخصهای نسبت‌های تمرکز و هرفیندال، در مقایسه با دیگر شاخصهای ارائه‌شده در محاسبه ساختار بازار بیشتر کاربرد داشته و دسترسی به اطلاعات آن نیز بهتر فراهم میآید بدین ترتیب در این مقاله تنها دو شاخص فوق موردبحث و در تحلیل‌ها استفاده میشود. درجه تمرکز فروشندگان در بازار توسط تعداد فروشندگان و چگونگی توزیع اندازه آن‌ها تعیین میشود. تمرکز خریداران نیز یکی از خصوصیات سازمانی بازار است که نقش مؤثری در ماهیت و میزان رقابت در بازار ایفا می‌کند. تمرکز خریداران اشاره به توزیع محصول بازار بین خریداران مختلف دارد. هرچه درصد بیشتری از محصول تولیدشده توسط تعداد کمی از خریداران خرید شود درجه تمرکز خریداران بیشتر خواهد بود و تولیدکنندگان قادر به تعیین و تثبیت قیمت و دلخواه خود نخواهند بود. در حالت قطبی که یک خریدار تمامی محصول بازار را خریداری می‌کند با انحصار خرید مواجه است.
1- شاخص نسبت تمرکز (CRi) (سهم n بنگاه برتر)
با شاخص نسبت تمرکز، نوع ساختار بازار (رقابت و انحصاری) تا حدودی مشخص میشود بدین‌صورت که اندازه (سهم فروش) iها از بزرگ‌ترین بنگاه‌ها را به‌کل اندازه فروش بازار نشان میدهد؛ و به عبارتی جزئی‌تر، نسبت تمرکز یک بنگاهی (CR1) نشان میدهد که بزرگ‌ترین بنگاههای موجود در بازار، چه سهمی از کل اندازه فروش بازار را تشکیل میدهد و یا نسبت تمرکز n بنگاه (CRn)، بیانگر نسبت مجموع اندازه n تا از بزرگ‌ترین بنگاههای موجود در بازار به‌کل اندازه بازار است. مهم‌ترین مزيت اين شاخص سادگي محاسبه آن است. شاخص فوق را می‌توان به‌صورت رابطه 1 ارائه كرد (جاکوب11 و همکاران، 2020):
(1) |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
(2) |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| (3) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
(4) |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
بازار | نسبت تمرکز | هرفیندال-هیرشمن | ویژگی اصلی بازار | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
رقابت کامل |
|
| بیش از 50 بنگاه رقیب بدون در انحصار داشتن سهم درخور توجهي از بازار وجود دارند. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
رقابت انحصاری |
|
| هیچ‌کدام از بنگاههای رقیب، بیش از 10 درصد بازار را در انحصار ندارند. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
انحصار چندجانبه باز |
|
| 4 بنگاه حداكثر 40 درصد بازار را در انحصار دارند. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
انحصار چندجانبه بسته |
|
| 4 بنگاه حداقل 60 درصد بازار را در انحصار دارند. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
بنگاه مسلط |
|
| بیش از 50 درصد بازار در انحصار يک بنگاه است. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
انحصار کامل |
|
| یک بنگاه كل بازار را در انحصار دارد. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
(5) |
| ||||||||||||
| (6) | ||||||||||||
(7) |
|
مقادیر این شاخص بین 1+ و 1- میباشد که مقادیر مثبت نشان از مزیت صادراتی و مقادیر منفی بیان‌کننده عدم مزیت صادراتی محصول مورد نظر است؛ بنابراین هر چه RSCA به عدد یک نزدیک‌تر باشد در این صورت مزیت نسبی بیشتر میباشد و در عوض هر چه از صفر به سمت عدد 1- میل کند آنگاه می‌توان نتیجه گرفت که عدم مزیت نسبی تشدید میشود. روند افزایشی این شاخص در طی زمان نشان‌دهنده بهبود موقعیت رقابتی یک کالا در سطح جهان یا یک منطقه خاص در راستای فرصتهای مناسب و یا استفاده از فرصتهای پیش‌آمده تلقی می شود.
1-2-3. شاخص کایدو
اندازه شاخص مذکور، نشان میدهد که کشور موردمطالعه نسبت به الگوي صادراتی جهان تا چه اندازه مزیت یا تخصص پیداکرده است. شاخص پیش‌گفته هر چه به صفر نزدیک‌تر باشد نشاندهندهي این است که الگوي تجاري (صادرات) کشور مورد نظر نزدیک به الگوي جهانی بوده و کشور در آن کالا تخصص و مزیت پیداکرده و قدرت رقابتی داشته است و هر چه بزرگ‌تر از صفر باشد نشان میدهد که الگوي تجاري کشور در کالاي موردمطالعه از الگوي تجارت جهانی فاصله گرفته و تخصص و رقابت و به‌عبارت‌دیگر مزیت نسبی خود را از دست داده است. شاخص یاد شده به‌صورت رابطهی 8 بیان‌شده است:
(8) |
| ||||||||||||
سال | شاخص‌ها | 4 تولیدکننده اصلی کشور | ساختار بازار | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
CR1 | CR4 | Q | HHI | 1/HHI | |||
1378 | 26/0 | 63/0 | 37/0 | 14/0 | 26/7 | آذربایجان غربی، فارس، کرمانشاه، قزوین | انحصار چندجانبه |
1379 | 23/0 | 63/0 | 37/0 | 13/0 | 46/7 | آذربایجان غربی، فارس، خوزستان، کرمانشاه | انحصار چندجانبه |
1380 | 25/0 | 61/0 | 39/0 | 14/0 | 37/7 | آذربایجان غربی، فارس، همدان، کرمانشاه | انحصار چندجانبه |
1381 | 34/0 | 63/0 | 37/0 | 16/0 | 27/6 | آذربایجان غربی، فارس، کرمانشاه، همدان | انحصار چندجانبه |
1382 | 31/0 | 67/0 | 33/0 | 16/0 | 35/6 | آذربایجان غربی، فارس، کرمانشاه، خوزستان | انحصار چندجانبه |
1383 | 29/0 | 71/0 | 29/0 | 16/0 | 19/6 | خراسان رضوی، آذربایجان غربی، فارس، کرمانشاه | انحصار چندجانبه |
1384 | 29/0 | 71/0 | 29/0 | 16/0 | 19/6 | خراسان رضوی، آذربایجان غربی، فارس، کرمانشاه | انحصار چندجانبه |
1385 | 25/0 | 70/0 | 30/0 | 15/0 | 47/6 | خراسان رضوی، آذربایجان غربی، فارس، کرمانشاه | انحصار چندجانبه |
1386 | 33/0 | 71/0 | 29/0 | 18/0 | 68/5 | خراسان رضوی، آذربایجان غربی، فارس، کرمانشاه | انحصار چندجانبه بسته |
1387 | 36/0 | 73/0 | 27/0 | 21/0 | 76/4 | خراسان رضوی، آذربایجان غربی، خوزستان، کرمانشاه | انحصار چندجانبه بسته |
1388 | 33/0 | 79/0 | 21/0 | 22/0 | 60/4 | خراسان رضوی، آذربایجان غربی، فارس، کرمانشاه | انحصار چندجانبه بسته |
1389 | 33/0 | 78/0 | 22/0 | 19/0 | 25/5 | آذربایجان غربی، خراسان رضوی، فارس، کرمانشاه | انحصار چندجانبه بسته |
1390 | 43/0 | 79/0 | 21/0 | 24/0 | 15/4 | آذربایجان غربی، خراسان رضوی، فارس، کرمانشاه | انحصار چندجانبه بسته |
1391 | 37/0 | 79/0 | 21/0 | 21/0 | 79/4 | آذربایجان غربی، خراسان رضوی، فارس، کرمانشاه | انحصار چندجانبه بسته |
1392 | 37/0 | 78/0 | 22/0 | 21/0 | 82/4 | آذربایجان غربی، خراسان رضوی، فارس، کرمانشاه | انحصار چندجانبه بسته |
1393 | 38/0 | 73/0 | 27/0 | 20/0 | 07/5 | آذربایجان غربی، خراسان رضوی، فارس، کرمانشاه | انحصار چندجانبه بسته |
1394 | 33/0 | 72/0 | 28/0 | 17/0 | 90/5 | آذربایجان غربی، خراسان رضوی، فارس، کرمانشاه | انحصار چندجانبه بسته |
1395 | 32/0 | 71/0 | 29/0 | 17/0 | 85/5 | آذربایجان غربی، خراسان رضوی، کرمانشاه، فارس | انحصار چندجانبه بسته |
1396 | 30/0 | 68/0 | 32/0 | 16/0 | 27/6 | آذربایجان غربی، خراسان رضوی، کرمانشاه، خوزستان | انحصار چندجانبه |
1397 | 32/0 | 70/0 | 30/0 | 17/0 | 98/5 | آذربایجان غربی، خراسان رضوی، خوزستان، کرمانشاه | انحصار چندجانبه بسته |
1398 | 30/0 | 72/0 | 28/0 | 17/0 | 05/6 | آذربایجان غربی، خراسان رضوی، خوزستان، کرمانشاه | انحصار چندجانبه |
منبع:یافتههای تحقیق
برای محاسبهی مزیت نسبی محصول چغندرقند طبق رابطهی (6) و (7) از اطلاعات سطح زیرکشت این محصول در استان‌های تولیدکنندهی این محصول و سطح زیرکشت محصولات زراعی کشور استفاده‌شده است. بررسی‌های نهایی مربوط به مزیت نسبی آشکارشده و متقارن محصول چغندرقند مطابق جداول (3) و (4) میباشد. نتایج برآورد شاخص مزیت نسبی آشکارشده استان‌های تولیدکننده چغندرقند کشور در جدول 3 نشان میدهد استان‌های اردبیل، فارس، مرکزی، اصفهان، کردستان، قزوین، خوزستان، آذربایجان شرقی، کرمان، ایلام و زنجان با پایینترین میانگین مزیت نسبی آشکار شده (RCA)، فاقد مزیت نسبی میباشند. استان آذربایجان غربی دارای بالاترین میانگین (89/5) مزیت نسبی طی دوره زمانی موردمطالعه بوده است. در بین استان‌های دارای مزیت نیز در استان‌های خراسان رضوی (با میانگین 06/3)، کرمانشاه (با میانگین 71/2) و خراسان جنوبی (با میانگین 83/1)، برخلاف استان لرستان (با میانگین 91/2)، شاهد روند کاهشی مزیت نسبی تولید چغندرقند بودهاند. در بین استان‌های دارای مزیت نسبی، استان خراسان شمالی (61/2) و خراسان رضوی (20/0) نیز به ترتیب بیشترین و کمترین ضریب نوسان را دارا میباشند که نشان‌دهنده ثبات شاخص مزیت مذکور در منطقه موردمطالعه میباشد (جدول 3).
جدول 3 مزیت نسبی استان‌های تولیدکننده چغندرقند در کشور
با استفاده از شاخص مزیت نسبی آشکارشده
استان | 1378 | 1380 | 1382 | 1384 | 1386 | 1388 | 1390 | 1392 | 1394 | 1396 | 1398 | میانگین | ضریب نوسان RCA |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
اردبیل | 14/1 | 10/1 | 61/0 | 70/0 | 72/0 | 20/1 | 49/0 | 71/0 | 70/0 | 53/0 | 77/0 | 72/0 | 83/2 |
آذربایجان غربی | 80/3 | 64/3 | 30/4 | 21/5 | 11/5 | 79/6 | 77/7 | 35/8 | 65/6 | 46/5 | 89/6 | 89/5 | 70/1 |
فارس | 60/0 | 50/0 | 41/0 | 77/0 | 52/0 | 35/0 | 73/0 | 52/0 | 27/1 | 93/0 | 39/0 | 60/0 | 16/2 |
خراسان شمالی | - | - | - | 06/1 | 96/1 | 24/1 | 33/1 | 36/1 | 48/1 | 67/1 | 41/1 | 54/1 | 61/2 |
خراسان رضوی | - | - | - | 43/3 | 42/2 | 96/3 | 66/2 | 91/2 | 49/2 | 75/2 | 93/2 | 06/3 | 20/0 |
خراسان جنوبی | - | - | - | 58/3 | 89/2 | 11/3 | 72/1 | 99/1 | 98/0 | 62/0 | 08/1 | 83/1 | 56/0 |
مرکزی | 39/0 | 45/0 | 69/0 | 75/0 | 25/0 | 86/0 | 58/0 | 58/0 | 97/0 | 22/0 | 20/0 | 49/0 | 43/0 |
اصفهان | 45/0 | 79/0 | 64/0 | 54/0 | 46/0 | 29/0 | 63/0 | 59/0 | 28/0 | 38/0 | 28/0 | 49/0 | 34/0 |
کردستان | 02/0 | 04/0 | 13/0 | 69/0 | 04/0 | 21/0 | 16/0 | 60/0 | 40/0 | 38/0 | 34/0 | 23/0 | 81/0 |
همدان | 41/1 | 03/1 | 00/1 | 73/0 | 74/0 | 24/0 | 79/0 | 62/0 | 53/1 | 72/1 | 85/1 | 02/1 | 43/0 |
چهارمحال و بختیاری | 09/1 | 87/0 | 56/1 | 69/1 | 55/1 | 38/0 | 77/1 | 25/1 | 78/0 | 04/1 | 05/1 | 09/1 | 34/0 |
سمنان | 79/1 | 62/1 | 56/1 | 70/1 | 45/1 | 93/2 | 68/1 | 01/2 | 41/1 | 85/1 | 66/1 | 89/1 | 25/0 |
قزوین | 14/2 | 83/1 | 45/1 | 48/0 | 88/0 | 52/0 | 65/0 | 75/0 | 36/0 | 46/0 | 14/0 | 87/0 | 67/0 |
لرستان | 36/1 | 95/0 | 80/1 | 16/3 | 19/3 | 76/1 | 35/4 | 18/3 | 97/3 | 75/4 | 10/4 | 91/2 | 43/0 |
خوزستان | 54/0 | 51/0 | 28/0 | 18/0 | 11/0 | 00/0 | 00/0 | 00/0 | 31/0 | 50/0 | 01/1 | 30/0 | 90/0 |
آذربایجان شرقی | 05/0 | 05/0 | 07/0 | 04/0 | 05/0 | 00/0 | 12/0 | 07/0 | 03/0 | 07/0 | 02/0 | 05/0 | 59/0 |
کرمانشاه | 64/3 | 99/1 | 96/1 | 06/2 | 41/2 | 48/2 | 20/3 | 05/4 | 40/3 | 83/2 | 01/2 | 71/2 | 26/0 |
کرمان | 98/0 | 82/0 | 84/0 | 66/0 | 72/0 | 00/0 | 09/0 | 09/0 | 00/0 | 00/0 | 00/0 | 45/0 | 05/1 |
ایلام | 12/0 | 01/0 | 22/0 | 04/0 | 12/0 | 06/0 | 10/0 | 15/0 | 21/0 | 27/0 | 40/0 | 19/0 | 10/1 |
زنجان | 21/0 | 37/0 | 72/0 | 34/0 | 51/0 | 06/0 | 02/0 | 10/0 | 00/0 | 03/0 | - | 22/0 | 02/1 |
منبع:یافتههای تحقیق
جدول (4) شاخص مزيت نسبي آشکارشده متقارن (RSCA) را نشان میدهد كه به دليل تقارن، اين شاخص معيار مناسب‌تری براي مقایسه شدت دارا بودن مزيت نسبي و نداشتن آن میباشد. میانگین شاخص RSCA نشان میدهد که به ترتیب استان‌های آذربایجان غربی (69/0)، خراسان رضوی (49/0)، کرمانشاه (44/0)، لرستان (42/0)، سمنان (29/0)، خراسان جنوبی (20/0)، خراسان شمالی (18/0) و چهارمحال و بختیاری (01/0) در کل دوره زمانی موردمطالعه دارای مزیت نسبی متقارن تولید میباشند. بررسی روند این شاخص حاکی از آن میباشد که تنها استان‌های آذربایجان غربی، خراسان شمالی و لرستان دارای روند افزایشی بوده که دراین‌بین اگرچه استان کرمانشاه با ضریب نوسان (23/0) دارای کمترین ضریب نوسان شاخص RSCA بوده است ولی به‌طورکلی طی دوره بلندمدت روند این شاخص برای این استان نزولی میباشد، به همین دلیل استان لرستان با ضریب نوسان (48/0) و روند صعودی شاخص RSCA دارای وضعیت مطلوبتری نسبت به سایر استانها است.
جدول 4 مزیت نسبی استان‌های تولیدکننده چغندرقند در کشور
با استفاده از شاخص مزیت نسبی آشکارشده متقارن
استان | 1378 | 1380 | 1382 | 1384 | 1386 | 1388 | 1390 | 1392 | 1394 | 1396 | 1398 | میانگین | ضریب نوسان RSCA |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
اردبیل | 07/0 | 05/0 | 24/0- | 18/0- | 17/0- | 09/0 | 34/0- | 17/0- | 18/0- | 31/0- | 13/0- | 18/0- | 71/0- |
آذربایجان غربی | 58/0 | 57/0 | 62/0 | 68/0 | 67/0 | 74/0 | 77/0 | 79/0 | 74/0 | 69/0 | 75/0 | 69/0 | 07/2 |
فارس | 25/0- | 33/0- | 42/0- | 13/0- | 31/0- | 49/0- | 16/0- | 32/0- | 12/0 | 04/0- | 44/0- | 28/0- | 79/1- |
خراسان شمالی | - | - | - | 03/0 | 32/0 | 11/0 | 14/0 | 15/0 | 19/0 | 25/0 | 17/0 | 18/0 | 50/1 |
خراسان رضوی | - | - | - | 55/0 | 55/0 | 60/0 | 45/0 | 49/0 | 43/0 | 47/0 | 49/0 | 49/0 | 13/0 |
خراسان جنوبی | - | - | - | 56/0 | 49/0 | 51/0 | 26/0 | 33/0 | 01/0- | 23/0- | 04/0 | 20/0 | 42/1 |
مرکزی | 44/0- | 38/0- | 18/0- | 14/0- | 60/0- | 07/0- | 26/0- | 27/0- | 01/0- | 64/0- | 67/0- | 36/0- | 54/0- |
اصفهان | 38/0- | 12/0- | 22/0- | 30/0- | 37/0- | 55/0- | 23/0- | 26/0- | 56/0- | 45/0- | 57/0- | 35/0- | 42/0- |
کردستان | 96/0- | 93/0- | 77/0- | 18/0- | 93/0- | 65/0- | 72/0- | 25/0- | 43/0- | 44/0- | 49/0- | 65/0- | 36/0- |
همدان | 17/0 | 01/0 | 00/0 | 16/0- | 15/0- | 62/0- | 12/0- | 24/0- | 21/0 | 26/0 | 30/0 | 03/0- | 99/6- |
چهارمحال و بختیاری | 04/0 | 07/0- | 22/0 | 26/0 | 21/0 | 45/0- | 28/0 | 11/0 | 12/0- | 02/0 | 03/0 | 01/0 | 40/13 |
سمنان | 28/0 | 24/0 | 22/0 | 26/0 | 18/0 | 49/0 | 25/0 | 34/0 | 17/0 | 30/0 | 25/0 | 29/0 | 35/0 |
قزوین | 36/0 | 29/0 | 18/0 | 35/0- | 06/0- | 31/0- | 22/0- | 15/0- | 47/0- | 37/0- | 75/0- | 15/0- | 91/1- |
لرستان | 15/0 | 03/0- | 29/0 | 52/0 | 52/0 | 28/0 | 63/0 | 52/0 | 60/0 | 65/0 | 61/0 | 42/0 | 48/0 |
خوزستان | 30/0- | 33/0- | 56/0- | 69/0- | 80/0- | 00/1- | 00/1- | 00/1- | 53/0- | 33/0- | 00/0 | 59/0- | 52/0- |
آذربایجان شرقی | 91/0- | 91/0- | 86/0- | 92/0- | 90/0- | 00/1- | 78/0- | 87/0- | 94/0- | 86/0- | 96/0- | 90/0- | 06/0- |
کرمانشاه | 57/0 | 33/0 | 32/0 | 35/0 | 41/0 | 43/0 | 52/0 | 60/0 | 55/0 | 48/0 | 34/0 | 44/0 | 23/0 |
کرمان | 01/0- | 10/0- | 09/0- | 21/0- | 17/0- | 00/1- | 84/0- | 83/0- | 00/1- | 00/1- | 00/1- | 51/0- | 89/0- |
ایلام | 79/0-0 | 97/0- | 64/0- | 92/0- | 79/0- | 89/0- | 83/0- | 73/0- | 65/0- | 58/0- | 43/0- | 71/0- | 32/0- |
زنجان | 65/0- | 46/0- | 16/0- | 49/0- | 33/0- | 89/0- | 96/0- | 82/0- | 99/0- | 94/0- | - | 68/0- | 41/0- |
منبع:یافتههای تحقیق
شاخص مورد استفادهي دیگر، کایدو (χ 2) است که توسط ارچی باگی و پیانتا20 (1994) ارائه‌شده است. این شاخص درواقع نشاندهندهي توان دوم سهم (توزیع) یک استان از سهم تولید کل کشور است. همان‌طور که قبلاً نیز بیان‌شده این شاخص هر چه به صفر نزدیک‌تر باشد نشان‌دهنده‌ی این است که الگوي تولید استان مورد نظر نزدیک به الگوي کشوری بوده و هر چه بزرگ‌تر از صفر باشد نشان میدهد که الگوي تولید استان در کالاي موردمطالعه از الگوي تولید کشوری فاصله گرفته است، همان‌طور که در جدول 5 مشاهده میشود بر اساس ضریب نوسان شاخص χ 2 به ترتیب استان‌های خراسان شمالی (39/0)، خراسان رضوی (40/0)، سمنان (70/0)، کرمانشاه (82/0)، آذربایجان غربی (99/0)، لرستان (18/1)، چهارمحال و بختیاری (24/1) و خراسان جنوبی (53/1) دارای وضعیت بهتری نسبت به سایر استانها در شاخص مذکور میباشند.
جدول 5 مزیت نسبی استان‌های تولیدکننده چغندرقند
در کشور با استفاده از شاخص کایدو
استان | 1378 | 1380 | 1382 | 1384 | 1386 | 1388 | 1390 | 1392 | 1394 | 1396 | 1398 | میانگین کل | ضریب نوسان χ 2 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
اردبیل | 00/0 | 00/0 | 01/0 | 01/0 | 01/0 | 00/0 | 02/0 | 00/0 | 01/0 | 00/0 | 02/0 | 01/0 | 86/0 |
آذربایجان غربی | 90/0 | 70/0 | 03/1 | 24/1 | 24/1 | 09/1 | 30/3 | 75/2 | 32/2 | 95/1 | 61/1 | 70/1 | 99/0 |
فارس | 19/0 | 30/0 | 33/0 | 04/0 | 15/0 | 15/0 | 05/0 | 14/0 | 01/0 | 00/0 | 02/0 | 15/0 | 32/1 |
خراسان شمالی | - | - | - | 00/ | 07/0 | 00/0 | 01/0 | 01/0 | 02/0 | 04/0 | 01/0 | 04/0 | 39/0 |
خراسان رضوی | - | - | - | 41/0 | 43/0 | 29/0 | 20/0 | 19/0 | 16/0 | 30/0 | 17/0 | 26/0 | 40/0 |
خراسان جنوبی | - | - | - | 47/0 | 26/0 | 15/0 | 04/0 | 05/0 | 00/0 | 01/0 | 00/0 | 11/0 | 53/1 |
مرکزی | 04/0 | 03/0 | 01/0 | 00/0 | 04/0 | 00/0 | 01/0 | 01/0 | 00/0 | 06/0 | 03/0 | 02/0 | 77/0 |
اصفهان | 03/0 | 00/0 | 01/0 | 01/0 | 02/0 | 02/0 | 01/0 | 01/0 | 04/0 | 04/0 | 02/0 | 01/0 | 58/0 |
کردستان | 11/0 | 09/0 | 07/0 | 01/0 | 07/0 | 02/0 | 05/0 | 01/0 | 03/0 | 04/0 | 02/0 | 04/0 | 63/0 |
همدان | 02/0 | 00/0 | 00/0 | 01/0 | 01/0 | 02/0 | 00/0 | 02/0 | 02/0 | 05/0 | 03/0 | 01/0 | 12/1 |
چهارمحال و بختیاری | 00/0 | 00/0 | 03/0 | 03/0 | 02/0 | 01/0 | 04/0 | 00/0 | 00/0 | 00/0 | 00/0 | 00/0 | 24/1 |
سمنان | 07/0 | 04/0 | 03/0 | 03/ | 01/0 | 12/0 | 03/0 | 05/0 | 01/0 | 07/0 | 02/0 | 06/0 | 70/0 |
قزوین | 15/0 | 07/0 | 02/0 | 02/0 | 00/0 | 01/0 | 01/0 | 00/0 | 03/0 | 03/0 | 03/0 | 03/0 | 21/1 |
لرستان | 02/0 | 00/0 | 06/0 | 33/0 | 35/0 | 02/0 | 81/0 | 24/0 | 64/0 | 38/1 | 44/0 | 39/0 | 18/1 |
خوزستان | 02/0 | 02/0 | 05/0 | 05/0 | 06/0 | 03/0 | 07/0 | 05/0 | 03/0 | 02/0 | 00/0 | 03/0 | 52/0 |
آذربایجان شرقی | 10/0 | 09/0 | 08/0 | 06/0 | 07/0 | 03/0 | 06/0 | 04/0 | 07/0 | 08/0 | 04/0 | 06/0 | 32/0 |
کرمانشاه | 80/0 | 10/0 | 09/0 | 08/0 | 15/0 | 07/0 | 35/0 | 47/0 | 42/0 | 33/0 | 05/0 | 25/0 | 82/0 |
کرمان | 00/0 | 00/0 | 00/0 | 01/0 | 01/0 | 03/0 | 06/0 | 04/0 | 07/0 | 10/0 | 05/0 | 03/0 | 96/0 |
ایلام | 09/0 | 10/0 | 06/0 | 06/0 | 06/0 | 03/0 | 06/0 | 04/0 | 04/0 | 05/0 | 02/0 | 05/0 | 50/0 |
زنجان | 07/0 | 04/0 | 01/0 | 03/0 | 02/0 | 03/0 | 07/0 | 04/0 | 07/0 | 09/0 | - | 04/0 | 52/0 |
منبع:یافتههای تحقیق
نتیجهگیری و پیشنهادها
بر اساس نتایج آمارنامه‌های وزارت جهاد کشاورزی در سال زراعی 97-1396 نباتات علوفه‌ای با 8/25 درصد، غلات 2/25 درصد و محصولات صنعتی با 3/16 درصد به ترتیب رتبههای اول تا سوم ازلحاظ میزان تولید محصولات زراعی را به خود اختصاص دادهاند. همچنین در سال زراعی 98-1397 سطح زیرکشت محصولات صنعتی کشور حدود 639 هزار هکتار بوده که از این سطح زیرکشت حدود 3/9 میلیون تن انواع محصولات کشاورزی صنعتی تولیدشده که نیشکر و چغندرقند به ترتیب با 49 و 41 درصد به ترتیب رتبه‌ی اول و دوم ازلحاظ تولید محصولات صنعتی کشاورزی را در سال زراعی مذکور به خود اختصاص دادهاند؛ بنابراین با توجه به کاربرد فراوان چغندرقند در صنایع غذایی، استفاده از تفاله آن در تهیه خوراک دام و سازگاري چغندرقند بـا طيـف وسـيعي از شـرايط آب و هـوايي و امكـان كشت سنتي، نيمه مكانيزه و تمام مكـانيزه آن همچنین قابلیت‌های ايـن محصـول بـراي قرار گرفتن در تناوب‌های زراعي مختلف و قرار گرفتن ايـن محصـول در رديـف محصولاتي نظير برنج، ذرت، گندم، سیب‌زمینی و حبوبـات ازلحاظ ارزش غـذايي موجـب شده‌اند كه اين محصول بهعنوان يكـي از محصـولات اسـتراتژيك در بخـش كشـاورزي ايـران مطرح باشد. همان‌طور که قبلاً نیز بیان‌شده است، پژوهش حاضر با هدف بررسی ساختار بازار این محصول در کشور با استفاده از شاخصهای نسبت تمرکز (CR) و هرفیندال- هیرشمن و قدرت رقابتی بین استان‌های تولیدکننده چغندرقند در کشور با استفاده از شاخصهای مزیت نسبی (RCA) و (RSCA) و شاخص کایدو (χ2) انجام‌شده است. نتایج بررسی ساختار بازار تولید چغندرقند کشور در دوره زمانی موردمطالعه نشان میدهد، نوسان ساختار بازار تولیدی چغندرقند کشور بین انحصار چندجانبه و انحصار چندجانبه بسته با شاخص تمرکز حدود 70 درصد برای استان‌های آذربایجان غربی، خراسان رضوی، خوزستان، کرمانشاه بوده است، به‌گونه‌ای که برای دورهی زمانی موردمطالعه (1398-1378) کمترین میزان این شاخص که از جمع سهم استان‌های دارای بیشترین سهم تولید این محصول به دست میآید، مربوط به سال 1380 با 61 درصد و بیشترین مربوط به سال‌های 1388، 1390 و 91 با 79 درصد بوده است، در همین راستا نتایج پژوهش تهامی پور و همکاران (1392) که طی دورهی زمانی 86-1379 انجام‌شده است، هم‌راستا میباشد. البته روند تولید چغندرقند کشور طی سال‌های اخیر به سمت رقابتی شدن پیش رفته است که روند کاهشی شاخص Q نیز نشان‌دهنده‌ی این امر میباشد. نتایج برآورد شاخص مزیت نسبی آشکارشده نشان میدهد استان‌های آذربایجان غربی، خراسان رضوی، خراسان جنوبی، خراسان جنوبی، لرستان، کرمانشاه و سمنان دارای بالاترین میانگین مزیت نسبی طی دوره زمانی موردمطالعه بوده است؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت سطح زیرکشت چغندرقند در این استانها نسبت به سطح زیرکشت سایر محصولات زراعی آن استان و بالاتر است و کشاورزان کشت چغندرقند را نسبت به سایر محصولات زراعی ترجیح می‌دهند. در همین راستا شهریاری و همکاران (1400) ابراز داشتند ، استان‌های خراسان جنوبی، آذربایجان غربی و خراسان رضوی دارای به لحاظ شاخص مزیت مقیاس از مزیت بالاتری (SAI>1) برخوردار میباشند. در پژوهشی دیگر شاکری بستان‌آباد و همکاران (1398) طی دوره زمانی 1384-1394 نیز نشان داد فقط دو استان خراسان شمالي و خراسان جنوبي از رشد مثبت بهرهوري برای محصول چغندرقند برخوردار بودهاند که این رشد بهره‌وری میتواند حاصل رشد شاخص مزیت تولید چغندرقند در منطقه باشد. هرچند افزایش سطح زیرکشت بدون توجه به کارایی همواره مشکل‌ساز است اما در مورد استان‌هایی که بالقوه دارای مزیت برای تولید چغندرقند میباشند افزایش سطح زیرکشت میتواند با بهبود مزیت کارایی همراه باشد بنابراین سیاست یکپارچه‌سازی میتواند منجر به بهبود مزیت کارایی و درنهایت افزایش مزیت تولید چغندرقند را به دنبال داشته باشد از طرفی چنانچه درجه تمركز به كمك عوامل اقتصادي تعیین‌شده باشد، آنگاه مقیاس میتواند يك شاخص مناسب‌تری برای تعیین مزيت باشد؛ همچنین افزایش عملکرد در واحد سطح محصولات کشاورزی از راه بالا بردن سطح دانش و آگاهی کشاورزان به‌وسیله‌ی آموزش روشهای بهتر زراعی و دادههای فنی، در مراحل گوناگون کاشت، داشت و برداشت بهمنظور حفظ موقعیت مزیت نسبی در تولید محصولات ضروری است.
در پایان با توجه به بحرانهای مختلف نظیر تغییرات اقلیمی، کمبود آب و غیره که در بخش کشاورزی به وجود آمده است، توصیه میشود که حمایت‌های دولتی به‌صورت هدفمند از محصولات و استان‌هایی باشد که دارای مزیت نسبی بالاتری میباشند، این سیاست منجر به آن خواهد شد تا توسعهی کشت و تولید محصولات در جهت استفادهی بهیِنه منابع و عوامل تولید به کار گرفته‌شده و بازاری با توان رقابت‌پذیری با بازارهای جهانی شکل گیرد.
تشکر و قدردانی
مقاله با حمايت مالي حوزه معاونت پژوهش و فن‌آوری بر أساس پژوهانه شماره ٧٦-٩٦١٨ انجام‌شده كه نويسندگان مقاله تشكر و قدرداني مينمايند.
منابع
- حسینی، سید شمس الدین، نیک پیام، محمد رضا (1397). بررسی مزیت نسبی و سیاست های حمایتی از محصول ذرت استان کرمانشاه با استفاده از ماتریس تحلیل سیاستی. اقتصاد کاربردی، 8(24)، 1-12.
- رحیمی نیا، ه، و اکبری مقدم، ب (1399). یک تحلیل تجربی از رقابت پذیری محصولات کشاورزی استان کردستان. اقتصاد و توسعه کشاورزی (علوم و صنایع کشاورزی)، 34(1)، 1-13.
- رفعتی، محسن، نجفی، بهاءالدین (1396). پیش‌بینی شاخصهای تولید چغندرقند در ایران. اقتصاد کشاورزی و توسعه، 23(92): 193-216.
- رفیعی، حامد، و پیکانی، غلامرضا، و دانشورعامری، ژیلا. (1390). بررسی رقابت پذیری محصولات عمده زراعی استان مازندران با استفاده از الگوی برنامه ریزی ریاضی. تحقیقات اقتصاد کشاورزی، 3(1)، 89-108.
- شاکری بستان‌آباد، رضا، سلیم عدلو، عدالت، رفیعی، حامد. (1397). تعیین استان‌های الگوی تولید چغندرقند برمبنای معیارهای کارایی و بهره‌وری. چغندرقند، 34(1): 111-119.
- شهریاری، مجید، محمدی، حمید، کیخا، علی رضا، داورپناه، مجتبی. (1400). رتبهبندی مناطق تولیدی چغندرقند در ایران بر اساس شاخصهای مزیت فیزیکی تولید. چغندرقند، 37(1): 12-1.
- شیرخدایی، زهرا، آقایاری فیاض، حسن پور، درویشی حسین (1398). تعیین و ارزیابی کارایی مصرف آب پتانسیل و برتری نسبی کشت محصولات زراعی عمده فاریاب در برخی استان‌های کشور. مجله علوم آب و خاک، ۲۳ (۴)، ۱۳-۲۷.
- عزیزی، مریم (1383). مطالعه ساختار بازار جهانی و تعیین بازارهای هدف زعفران ایران، چاپ اول، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی، تهران.
- کریم، محمدحسین، سپاهیان، عبدالماجد، حسینی، سیدمهدی، دادرس مقدم، امیر (۱۳۹۸). مزیت نسبی تولید انبه در روستاهای جنوب شرق ایران. اقتصاد فضا و توسعه روستایی، ۸ (۳۰)، ۱-۱۸.
- محمدی، حمید، کیخا، احمدعلی، دهباشی، وحید، اردوان، خالویی. (1391). بررسی مزیت نسبی تولید چغندرقند در ایران. چغندرقند، 28(1): 93-81.
- محمدی، یاسر، شلالوند، مرتضی، و رضاپور، کوروش. (1397). تعیین الگوی کشت بهینه محصولات زراعی در واحدهای تولیدی با تحلیل مزیت نسبی منطقه ای و ملی. تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران (علوم کشاورزی ایران)، 49(4 )، 719-734.
- محمودی، ابوالفضل، یاوری، غلام رضا، کلوندی، رقیه (1399). بررسی جایگاه ایران در بازار جهانی طالبی و خربزه و غربالگری شرکای تجاری. تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران، 51(2)، 312-295.
- مدرسی، میثم، و افراسیابی، سمیرا، و باقری قره بلاغ، هوشمند، و خانی، فاطمه (1399). اولویت بندی بازارهای هدف صادرات گوجه‌فرنگی ایران با استفاده از روش تاکسونومی عددی. مدیریت کسب و کار بینالمللی، 3(2)، 103-119.
- مردانی نجف آبادی، مصطفی، و کلبعلی، الهام (1397). بررسی شاخصهای مزیت نسبی در راستای توسعه صادرات محصولات کشاورزی استان اصفهان. فصلنامه راهبرد توسعه. 15 (3)، 78-103.
- مهرپرور حسینی، الهام، امینیزاده، میلاد، رفیعی، حامد، ریاحی، اندیشه و باستانی، مهدی (1392). طرحریزی الگوی تجاری خرمای ایران؛ کاربرد مزیتهای تجاری و تئوری ساختار بازار. نشریه اقتصاد کشاورزی، 7 (2): 46-19.
- میرباقری، سید شهاب، رفیعی، حامد، اکبرپور، حامد. (1398). اولویت بندی مناطق تولیدی گندم آبی و دیم در ایران بر مبنای شاخصهای مزیت تولیدی. اقتصاد کشاورزی و توسعه، 27 (105)، 118-91.
- Adetunji M. O. and Adesiyan I. O. (2008). Economic Analysis of Plantain Marketing Akinyele Local Government Area in Oyo State, Nigeria. International Journal of Agricultural Economics & Rural Development, 1 (1): 15-21.
- Agom D. I., Etim G. C. and Etuk E. A. 2012. Analysis of Wholesale Frozen Fish Markets in
Calabar, Cross River State, Nigeria. Trends in Agricultural Economics. 5 (2): 61-69.
- Archibugi D. and Pianta M. (1994). Aggregate convergence and sectorial specialization in innovation, Journal of Evolutionary Economics. 4(1): 17–33.
- Balance R. H. Forstner and T. (1987). Murray Consistency test of alternative measures of comparative advantage, The Review of Economics and Statistics. 69(5):157-161.
- Bowen H. P. (1983). On the theoretical interpretation of indices of trade intensity and revealed comparative advantage, Weltwirtschaftliches Archive. 119: 404-472.
- Dalum, B. Laursen K. Villimsen, G. (2001). Structural change in the OECD export specialization.
Islam S. Concentration of international trade in hightechnology products. Applied Economics Letters. 8 (1): 95-97.
- Gajurel D.P. and Pradhan R.S. (2012). Concentration and Competition in Nepalese Banking, Journal of Business, Economics & Finance. 1: 5-16.
- Jacob A.B. and Katharina H. (2002). Measures of Competition and Concenration in the Banking Industry: a Review of the Literature. Economic & Financial Modelling. 13(48): 1- 46.
- Jha A, and Bathla S. (2021). Protection Structure and Comparative Advantage in Primary and Processed Agriculture Exports. In Agro and Food Processing Industry in India (Springer). 289-320.
- Kunimoto K. (1977). Typology of trade intensity indices, Hitotsubashi Journal of Economics. 17: 15-32.
- Maddala G.C. Dobson S. and Millen E. (1995). Microeconomics, The Regulation of Monopoly, Mc Grawhill Book Company Press.
- Rossato F. G. F., Susaeta A., Adams D. C., Hidalgo I. G., de Araujo T. D., and de Queiroz A. (2018). Comparison of revealed comparative advantage indexes with application to trade tendencies of cellulose production from planted forests in Brazil, Canada, China, Sweden, Finland and the United States. Forest policy and economics, 97: 59-66.
[1] 1- دانشجوی دکتری اقتصاد کشاورزی- بازاریابی محصولات کشاورزی، دانشگاه زابل، زابل، ایران.
[2] 2- دانشیار اقتصاد کشاورزی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه زابل، زابل، ایران (نویسنده مسئول)
Uoz.ac.ir @ hamidmohammadi
[3] - دانشجوی دکتری اقتصاد کشاورزی- بازاریابی محصولات کشاورزی، دانشگاه زابل، زابل، ایران.
[4] - دانشیار اقتصاد کشاورزی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه زابل، زابل، ایران.
[5] - عضو هیئت علمی گروه اقتصاد دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر، ایران.
[6] - Jha and Bathla
[7] - Rossato
[8] - Agom
[9] - Adetunji and Adesiyan
[10] -Folayan
[11] - Jacob
[12] - Islam
[13] - Karim
[14] - Gajurel and Pradhan
[15] - Maddala
[16] - Liesner
[17] - Kunimoto
[18] - Balance
[19] - Bowen
[20] - Archibugi and Pianta
حقوق این وب‌سایت متعلق به سامانه مدیریت نشریات رایمگ است.
حق نشر © 1403-1396