ارزیابی درجه توسعه‌یافتگی استان گلستان در طول برنامههای چهارم تا ششم توسعه
محورهای موضوعی :
1 - تهران
کلید واژه: کلیدواژه: استان گلستان, برنامه توسعه, توسعه‌یافتگی, تحلیل عاملی.,
چکیده مقاله :
چكيده برنامههای توسعه در ایران با هدف ارتقا میزان توسعه‌یافتگی کشور طراحی میشود. اما نیاز است برای پایش و ارزیابی میزان تحقق اهداف برنامه مطالعاتی انجام گردد. در این مطالعه، با استفاده از روش تحلیل عاملی، میزان توسعه‌یافتگی استان گلستان در طول برنامههای توسعه چهارم تا ششم مورد ارزیابی و سنجش قرار گرفته است. به منظور بررسی این موضوع از سه دسته شاخص الف. توسعه‌یافتگی اقتصاد کلان ب. توسعه‌یافتگی اجتماعی فرهنگی ج. توسعه‌یافتگی زیرساختی و برخورداری استفاده شد و برای هر یک از آن‌ها توسعه‌یافتگی نسبی و مطلق استان محاسبه شد. نتایج نشان از آن دارد که از برنامه چهارم تا برنامه ششم، توسعه‌یافتگی مطلق استان 58/1 درصد ضعیف¬تر و توسعه‌یافتگی نسبی استان در مقایسه با کل کشور 4/3 درصد کمتر شده است. به‌عبارت‌دیگر اولاً استان گلستان در مقایسه با سال ابتدای شروع برنامه، از نظر شاخص توسعه در مقایسه با شرایط خودش در ابتدای برنامه، 58/1 درصد تنزل یافته است، ثانیاً این تنزل توسعه، 4/3 درصد بیشتر از متوسط کل کشور بوده است؛ بنابراین نیاز است در طول برنامه هفتم توسعه، برنامه ریزان استان گلستان تمهیداتی بیاندیشند تا این عقب‌ماندگی در برنامههای قبل جبران گردد.
Development programs in Iran are designed to increase development. But it is necessary to conduct studies to monitor and evaluate the degree of realization of the program's goals. In this study, by using the factor analysis method, the level of development of Golestan province during the fourth to sixth development plans has been evaluated and measured. In order to investigate this issue, three categories of indicators were used: a. Macroeconomic development b. Social and cultural development c. Infrastructural development and prosperity. For each of these indicators, the relative and absolute development of the province was calculated. The results show that from the fourth plan to the sixth plan, the absolute development of Golestan province is 1.58 percent weaker and the relative development of Golestan province is 3.4 percent less compared to the whole country. In other words, firstly, Golestan province has decreased by 1.58% in terms of the development index compared to its conditions at the beginning of the program, secondly, this development decrease was 3.4% more than the average of the whole country.. Therefore, during the 7th development plan, the planners of Golestan province need to design methods to compensate for this backwardness in the previous plans.
- اسلامی سیف الله، (1391). تعیین و محاسبه درجه توسعه‌یافتگی استان‌های کشور طی دو مقطع (1385- 1375)، مجله اقتصادی، 12(1)، 41.
- اسماعیل‌زاده، حسن و اسماعیل‌زاده، یعقوب. (1400). کاربرد مدل‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره در سنجش درجه توسعه‌یافتگی سکونتگاه‌ها (مطالعه موردی: شهرستان‌های استان تهران)، توسعه پایدار محیط جغرافیایی، 3 (4)، 108-124.
- امیری فهلیانی محمدرضا و سعید ملکی (1394). تحلیل و رتبه‌بندی درجه‌ی توسعه‌یافتگی دهستان‌های شهرستان ممسنی با استفاده از روش تصمیم‌گیری چند معیاره ی تاپسیس، فصلنامه جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه‌ای)، 5(3)، 125-138.
- پارسی پور، حسن و احمد حسین زاده، حمیدرضا عاقلی مقدم، (1402). رتبه‌بندی و تحلیل درجه توسعه‌یافتگی استان‌های کشور، نشریه مهندسی جغرافیایی سرزمین، 6 (14)، 751-766.
- تقوایی، مسعود و ناصر بای (1392). سنجش میزان بهره‌مندی شهرستان‌های استان گلستان با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، 27 (3)، 1-20.
- توکلی نیا، جمیله و وحید گودرزی، رقیه صمدی. (1396). تحلیل توسعه منطقه‌ای استان مرکزی با استفاده از تکنیک‌های چند معیاره به منظور دستیابی به توسعه متوازن، مجله مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 12(39). 285-299.
- دانش نظافت علیرضا و نصرالله مولایی هشجین، اکبر معتمدی مهر، (1395). مقایسه تطبیقی توسعه‌یافتگی مناطق شهری رشت با استفاده از روشهای ارزیابی چند شاخصه، مجله مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 11(34)، 1-16.
- سجادیان ناهید، نعیم اکرامی، (1397). سنجش میزان برخورداری استان‌های مرزی کشور از شاخص‌های توسعه با استفاده از مدل‌های تاکسونومی عددی و تاپسیس، فصلنامه آمایش محیط، 11 (41)، 47-70.
- شهرکی محمدرضا و مطهره فلاح. (1401). توسعه‌یافتگی استان‌های کشور ایران از نظر شاخص‌های بهداشتی و درمانی با استفاده از روشهای مرکزیت وزنی و تاکسونومی عددی، مجله پیاورد سلامت، 16 (1)، 10-21.
- صحنه، بهمن و ابراهیم معمری. (1396). اولویت‌بندی امکانات توسعه گردشگری و توزیع فضایی آن (نمونه موردی: شهرستان‌های استان گلستان)، فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 7 26(15-24.
- قاسمی، مرتضی (1400). ارزیابی میزان توسعه‌یافتگی استان مازندران مبتنی بر زیرساخت اقتصادی با استفاده از مدل تحلیل سلسله مراتبی فازی و سیستم اطلاعات مکانی، فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی ایران، 27 (92)، 181-211.
- کلانتری، حسین و آزیتا رجبی، افشین سفاهن، اردوان بهزاد، (1400). تعیین شاخص‌های توسعه‌یافتگی منطقه‌ای در ایران بر اساس روش مولتی مورا، مورد پژوهشی: شهرستان‌های ناحیه سیستان، فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 11(43). 32-46.
- محمدی، علیرضا و حیدری ساربان، وکیل، پیشگر، الهه، و محمدی، فاطمه. (1395). سطح‌بندی درجه توسعه‌یافتگی دهستان‌های استان گلستان. روستا و توسعه، 19(2)، 1-24.
- مسعود محمد و امیرمحمد معززی مهر طهران، سید نیما شبیری. (1390). تعیین درجه توسعه‌نیافتگی شهرستان‌های استان اصفهان با تکنیک تاکسونومی عددی، فصلنامه مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، 2 (8)، 39.
- مسعودی، محمدباقر، و ابراهیم معمری و فرهاد معمری (1397). سنجش و رتبه‌بندی شاخص‌های توسعه فرهنگی در شهرستان‌های استان گلستان، آمایش جغرافیایی فضا، سال هشتم، شماره 28، 224-209.
- معصوم قدیر، مجتبی و حبیبی، کیومرث. (1383). سنجش و تحلیل سطوح توسعه‌یافتگی شهرها و شهرستان‌های استان گلستان، نامه علوم اجتماعی، 3 (23).
- مولایی هشجین نصرالله و اکبر معتمدی مهر، علیرضا دانش نظافت. (1397). تحلیلی بر توسعه‌یافتگی مناطق شهری رشت با استفاده از تکنیک تاپسیس و آنتروپی شانون، نشریه مهندسی جغرافیایی سرزمین، 2(4)، 1-14.
- نظم فر حسین و سهیلا باختر، سعیده علوی، (1394). رتبه‌بندی سطوح توسعه‌یافتگی مناطق روستایی (مطالعه موردی: دهستان‌های استان کرمانشاه)، فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی، 4 (14)، 181-192.
فصلنامه راهبرد توسعه/ سال نوزدهم/ شماره 2 (پیاپی74)/ تابستان 1402/ 244-221
Quarterly Journal of Development Strategy, 2023, Vol. 19, No.2 (74), 221-244
ارزیابی درجه توسعه‌یافتگی استان گلستان در
طول برنامههای چهارم تا ششم توسعه1
حسن دلیری2
(تاريخ دريافت 9/4/1402 ـ تاريخ تصويب 6/8/1402)
نوع مقاله: علمی ترویجی
چكيده
برنامههای توسعه در ایران با هدف ارتقا میزان توسعه‌یافتگی کشور طراحی میشود. اما نیاز است برای پایش و ارزیابی میزان تحقق اهداف برنامه مطالعاتی انجام گردد. در این مطالعه، با استفاده از روش تحلیل عاملی، میزان توسعه‌یافتگی استان گلستان در طول برنامههای توسعه چهارم تا ششم مورد ارزیابی و سنجش قرار گرفته است. به منظور بررسی این موضوع از سه دسته شاخص الف. توسعه‌یافتگی اقتصاد کلان ب. توسعه‌یافتگی اجتماعی فرهنگی ج. توسعه‌یافتگی زیرساختی و برخورداری استفاده شد و برای هر یک از آن‌ها توسعه‌یافتگی نسبی و مطلق استان محاسبه شد. نتایج نشان از آن دارد که از برنامه چهارم تا برنامه ششم، توسعه‌یافتگی مطلق استان 58/1 درصد ضعیفتر و توسعه‌یافتگی نسبی استان در مقایسه با کل کشور 4/3 درصد کمتر شده است. به‌عبارت‌دیگر اولاً استان گلستان در مقایسه با سال ابتدای شروع برنامه، از نظر شاخص توسعه در مقایسه با شرایط خودش در ابتدای برنامه، 58/1 درصد تنزل یافته است، ثانیاً این تنزل توسعه، 4/3 درصد بیشتر از متوسط کل کشور بوده است؛ بنابراین نیاز است در طول برنامه هفتم توسعه، برنامه ریزان استان گلستان تمهیداتی بیاندیشند تا این عقب‌ماندگی در برنامههای قبل جبران گردد.
کلیدواژه: استان گلستان، برنامه توسعه، توسعه‌یافتگی، تحلیل عاملی.
1- مقدمه
برنامههای توسعه اقتصادی در ایران پیشینه‌ای طولانی دارد به‌گونه‌ای که با تصویب برنامه اول در سال 1327 برنامه‌ریزی توسعه در ایران آغاز شد، اما چالش‌های موجود سبب شد تا برنامه اول توسعه اجرا نشود (رجب پور، 1398). البته اسناد تاریخی نشان از آن دارد که برنامه‌ریزی در ایران قدمتی طولانیتر داشته است. ایران دارای یکی از قدیمی‌ترین سنت‌های برنامه‌نویسی توسعه در میان کشورهای درحال‌توسعه و تازه صنعتی شده است. درحالی‌که اولویت برنامه توسعه کشور در سال 1327 (1948 م) نوشته شد، اولین برنامه توسعه ملی چین در سال 1953م. ژاپن در سال 1956م. و کره جنوبی در سال 1962م. آغاز شده است. تأکید بر برنامه‌ریزی در ایران پیش و بعد از انقلاب همواره وجود داشته است و همواره برنامههای توسعه برای رسیدن به آرمان‌های اقتصادی و اجتماعی تدوین شده است؛ اما باید دید آیا برنامههای توسعه در ایران توانسته است به آرمان‌های تعیین شده که همانا توسعه منطقه‌ای در استان‌های ایران است، دست یابد یا خیر. بررسی عملکرد برنامههای توسعه در کشور نشان از آن دارد که فاصله زیادی بین اهداف تعیین شده و عملکرد واقعی وجود داشته است. این پژوهش با تمرکز بر عملکرد استان گلستان در تحقق برنامههای توسعه، تلاش دارد تحلیل مقایسه‌ای از عملکرد نسبی و مطلق استان گلستان در توسعه‌یافتگی در طول برنامههای چهارم تا ششم توسعه نمایش دهد. بررسی داده‌ای آماری در استان نشان از آن دارد که رشد اقتصادی استان از برنامه چهارم تا ششم روند نزولی داشته است و از متوسط 89/2 درصد در سال به متوسط 38/0 در سال‌های برنامه ششم رسیده است. بررسی نرخ تورم نیز نشان از آن دارد که از برنامه چهارم تا ششم، متوسط نرخ تورم سالانه استان روند افزایشی را تجربه می‌کند. نرخ بیکاری نیز در طول سه برنامه روند فزاینده را تجربه کرده است، به گونه که از 4/8 درصد در سال‌های برنامه چهارم به نرخ متوسط 5/10 درصد در سال‌های برنامه ششم رسیده است. این افزایش در نرخ بیکاری جوانان بسیار شدیدتر بوده است.
جدول (1)- مقایسه عملکرد شاخص‌های توسعه اقتصادی استان گلستان در سه برنامه توسعه
شاخص توسعه‌یافتگی | برنامه چهارم | برنامه پنجم | برنامه ششم |
|---|---|---|---|
رشد تولید ناخالص به قیمت ثابت | 89/2 | 59/2 | 38/0 |
رشد تولید در بخش خدمات | 85/2 | 8/2 | 02/0- |
رشد تولید در بخش ساختمان | 02/11 | 3/1 | 66/2 |
رشد تولید در بخش صنعت و معدن | 11/3 | 69/2- | 64/0 |
رشد تولید در بخش کشاورزی | 07/0 | 98/4 | 84/0 |
نرخ تورم | 57/15 | 38/18 | 38/32 |
نرخ بیکاری | 4/8 | 10 | 5/10 |
نرخ بیکاری جمعیت 24-15 ساله | 2/17 | 5/23 | 27 |
ضریب جینی (شهری) | 41/0 | 376/0 | 378/0 |
ضریب جینی (روستایی) | 389/0 | 333/0 | 351/0 |
منبع: محاسبات پژوهش
این در حالی است که اهداف تعیین شده در متن برنامههای چهارم تا ششم، بسیار آرمان‌گرایانه و متفاوت از مقادیر عملکردی استان در این سال‌ها بوده است؛ اما به منظور ارزیابی عملکرد استان در میزان دستیابی به اهداف توسعه و مقایسه این عملکرد در طی برنامههای اخیر، در ادامه به‌صورت خلاصه به ادبیات موضوع در خصوص توسعه‌یافتگی جوامع پرداخته خواهد شد و سپس مهم‌ترین مطالعات داخلی انجام‌شده تشریح میشود. در ادامه با معرفی روش پژوهش، نتایج حاصله تشریح خواهد شد.
2- ادبیات موضوع
توسعه و شناسایی راه‌های دستیابی به آن همواره موضوعی مهم در علوم اقتصادی و اجتماعی بوده است. اندیشمندان از گذشته هر یک مبنایی را برای توضیح مسئله توسعه و توسعه‌نیافتگی جوامع هدف قرار می‌دهند. ریکاردو مزیت نسبی را مطرح می‌کند تا راه‌هایی که کشورها می‌توانند از تجارت نفع ببرند را تشریح کند. مالتوس جمعیت را به عنوان عامل کند کننده رشد مطرح می‌کند، مارکس فرآیند تاریخی پنج مرحله‌ای را برای تبیین توسعه جوامع انسانی بیان می‌کند. شاید بتوان اذعان داشت که این اندیشمندان کلاسیک در چند موضوع برای توسعه اتفاق نظر دارند: اولاً تمامی آن‌ها علاقه‌مند به نحوه تکامل جوامع از وضعیت عمدتاً فئودالی به وضعیتی صنعتی و شهری بودند. ثانیاً آن‌ها باور داشتند که انباشت سرمایه و گسترش ثروت، ضروری است، ثالثاً، اذعان داشتند که تنها یک مسیر واحد برای توسعه وجود دارد (Goldin, 2018). اما امروزه نقدهایی بر تمامی این ادعاها وجود دارد. نظریه‌پردازان نوسازی از جمله پارسونز، لرنر، مک کللند، باور داشتند که توسعه نه تنها مستلزم مشخصه‌های اقتصادی خاص بلکه مستلزم مشخصه‌های اجتماعی و روان‌شناختی نیز است. آن‌ها موفقیت در نیل به توسعه را مشروط به شکل‌گیری هنجارها و ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی نوین بجای سنتی می‌دانستند. در ادامه مسیر تاریخی شکل‌گیری تفکرات توسعه، نگرش برنامه‌ریزی برای توسعه پدیدار شد، لوئیس3 (1954) بیان می‌کند که لازمه گذار به رشد، افزایش نرخ سرمایه‌گذاری است. هیرشمن4 (1958) اهمیت دسته خاصی از صنایع که روابط قوی‌تری با دیگر صنایع را دارند در دستور کار قرار داد. میردال علت نابرابری توسعه بین جوامع را در عوامل خارجی می‌بیند. او باور دارد، علت اصلی نابرابری‌ها نحوه عمل و فعالیت عوامل غیر اقتصادی است. این عوامل غیر اقتصادی جزئی تفکیک ناپذیر از سیستم سرمایه‌داری است که به دلیل وجود انگیزه سودجویی شکل‌گرفته است. پربیش5 نظریه وابستگی را بیان کرد، بر اساس نظریه او، توسعه مستلزم تغییر تحول در مناسبات بین کشوری‌های واقع در مرکز و پیرامون است. تحولات تاریخی در مسیر توسعه سبب شد مرحله‌ای از توسعه که ویلیامسون6 آن را اجتماع واشینگتن نامید، ایجاد شد. سیاستی با ارائه بسته‌های تعدیل ساختاری که از سوی وام‌دهندگان بین‌المللی به‌صورت مشروط به جوامع درحال‌توسعه پرداخت می‌شد. از دید مکاتب اقتصادی نیز میتوان مبانی توسعه‌یافتگی جوامع را بررسی کرد. مرکانتلیست ها، افزایش صادرات و سیاست تراز تجاری مثبت را به عنوان زیربنای توسعه قلمداد می‌کردند. مکتب فیزوکراسی به اصالت طبیعت باور داشت و تمام فعالیت‌های مرتبط به آن را به عنوان پایه اقتصادی می‌شناخت. کلاسیک‌ها پیگیری نفع شخصی، بازار آزاد و تقسیم‌کار را موتور حرکتی جوامع معرفی کردند. مارکس مسئله تضاد طبقاتی را بیان می‌کند و آن را دلیل حرکت جوامع می‌شناسد. مکاتب موسوم به نهادگرایی، مسئله نهادها را به عنوان عامل مهم توسعه می‌شناسند؛ اما میتوان بیان کرد که اقتصاد توسعه زاییده شرایط تاریخی پس از جنگ دوم جهانی بود که دو اتفاق مهم رخ داد: الف. بازسازی اقتصادهای ویران شده اروپایی ب. استقلال بسیاری از کشورهای مستعمره7. زایش اقتصاد توسعه و نگرش لزوم برنامه‌ریزی برای توسعه سبب شد تا کشورهای درحال‌توسعه به دنبال تدوین برنامه برای دستیابی به اهداف آرمانی خود باشند، ایران نیز از این قاعده مستثنا نبود. همان‌گونه که پیش از این بیان شد، برنامه‌ریزی برای توسعه عقبه‌ای طولانی در کشور دارد؛ اما باید دید که آیا برنامه‌ریزی برای توسعه در ایران، توانسته است به توسعه منطقه‌ای کشور کمک کند. در این مطالعه به بررسی میزان توسعه‌یافتگی استان گلستان در طول برنامههای چهارم تا ششم توسعه پرداخته خواهد شد.
3- مطالعات انجام‌شده
با توجه به اهمیتی که توسعه‌یافتگی جوامع در بین متخصصین داشته است تا کنون مطالعات متعددی در این حوزه به انجام رسیده و هر یک به فراخور داشته‌های خود، از روشهای ارزیابی خاصی استفاده کرده‌اند. جدول 2 نشان‌دهنده خلاصه‌ای از مطالعات انجام‌شده است. در همین راستا در استان گلستان نیز تلاش‌هایی برای رتبه‌بندی فضایی بر اساس شاخص‌های توسعه متفاوتی به انجام رسیده است. برای مثال قدیر معصوم و حبیبی (1383) با استفاده روش تاکسونومی عددی 16 نقطه شهری و 9 شهرستان استان گلستان را مورد ارزیابی قرار داده و از نظر سطوح توسعه رتبه‌بندی کردند. تقوایی و بای (1392) با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی میزان بهره‌مندی شهرستان‌های استان گلستان را رتبه‌بندی کرده‌اند. در این پژوهش معیارهای کشاورزی و دام‌پروری، حمل‌ونقل، خدمات، صنعت و معدن، ساختمانی و عمرانی و جمعیت جهت سنجش میزان بهره‌مندی شهرستان‌های استان گلستان مورد استفاده قرار گرفت. محمدی و همکاران (1395) با بهره‌گیری از روش تاپسیس درجه توسعه‌یافتگی دهستان‌های استان گلستان را بر مبنای 41 شاخص مورد ارزیابی قرار دادند. صحنه و معمری (1396) با استفاده از روشهای آنتروپی شانون، ویکور و تاپسیس شهرستان‌های استان گلستان را از نظر امکانات توسعه گردشگری و توزیع فضایی آن رتبه‌بندی کرده‌اند. مسعودی و همکاران (1397) با استفاده از مدل‌های ویکور و تاپسیس میزان توسعه‌یافتگی شهرستان‌های استان گلستان را در شاخص‌های فرهنگی ارزیابی کردند.
جدول (2)- خلاصه مطالعات انجام‌شده در مورد ارزیابی توسعه‌یافتگی در ایران
محقق | منطقه مورد بررسی | روش مطالعه |
مسعود و همکاران (1390) | شهرستان‌های اصفهان | تاکسونومی عددی |
اسلامی (1391) | استان‌های ایران | تاپسیس و تاکسونومی |
امیری و ملکی (1394) | دهستان‌های ممسنی | تاپسیس |
نظام فر و همکاران (1394) | دهستان‌های کرمانشاه | آنتروپی شانون و روش ویکور |
دانش نظافت و همکاران (1395) | مناطق شهری رشت | ارزیابی چند شاخصه |
توکلی نیا و همکاران (1396) | استان مرکزی | تاپسیس و روش ویکور |
سجادیان و اکرامی (1397) | استان‌های مرزی کشور | تاپسیس و تاکسونومی |
مولایی و همکاران (1397) | مناطق شهری رشت | آنتروپی شانون و تاپسیس |
اسماعیل‌زاده (1400) | شهرستان‌های استان تهران | تاپسیس و روش ویکور |
کلانتری و همکاران (1400) | استان سیستان | روش مولتی مورا |
پارسی پور (1401) | استان‌های ایران | تاپسیس |
قاسمی (1401) | استان مازندران | سلسله مراتب فازی |
شهرکی و فلاح (1401) | استان‌های ایران | روش مرکزیت وزنی و تاکسونومی عددی |
با توجه به مواردی که در این بخش تشریح شد، میتوان دریافت که بسیاری از مطالعات داخلی برای ارزیابی درجه توسعه‌یافتگی تأکید بر روش‌هایی همانند تاکسونومی عددی، تاپسیس، ویکور و آنتروپی شانون دارند. از سوی دیگر مطالعات انجام‌شده در استان گلستان نیز اغلب مقطعی بوده و فرآیند حرکتی استان در طول زمان را ارزیابی نمی‌کند. ازاین‌رو مطالعه حاضر از چند جنبه می‌تواند متفاوت با مطالعات گذشته باشد. 1- ارزیابی درجه توسعه‌یافتگی در استان گلستان در طول دوره زمان 1399-1384 و به تفکیک برنامههای توسعه چهارم تا ششم انجام خواهد شد 2- روش مورد استفاده برای ارزیابی و موزونسازی متغیرها، بهره‌گیری از روش تحلیل عاملی مؤلفه‌های اصلی است 3- شاخص توسعه‌یافتگی برآورد شده از دو جنبه سنجش خواهد شد، اولاً توسعه‌یافتگی مطلق استان گلستان در طول زمان نسبت به عملکرد خود استان در ابتدای برنامه چهارم را ارزیابی می‌کند ثانیاً، توسعه‌یافتگی نسبی استان در مقایسه با متوسط استان‌های کشور را نیز ارزیابی خواهد کرد، به‌عبارت‌دیگر در مسابقه توسعه، جایگاه استان را در قیاس با رقبای خود در کشور، ارزیابی و میزان جلوتر یا عقب‌تر بودن است در قیاس با سایر استان‌های ایران در هر یک از شاخص‌ها سنجیده میشود.
4- روش پژوهش
در این بخش با استفاده از روش طراحی شده در این پژوهش میزان توسعه‌یافتگی استان گلستان در طول برنامههای توسعه چهارم تا ششم مورد ارزیابی و سنجش قرار خواهد گرفت. به منظور ارزیابی شاخص توسعه‌یافتگی در سه دسته کلی طراحی شده است الف. توسعه‌یافتگی اقتصاد کلان که شامل: 1- شاخص اقتصاد کلان (متشکل از 6 متغیر) ب. توسعه‌یافتگی اجتماعی فرهنگی که شامل هفت متغیر ذیل است 1- توسعه فرهنگی2- برخورداری فرهنگی 3- توسعه آموزشی 4- امنیت اجتماعی 5- پایداری خانواده 6- تشکیل خانواده 7- توسعه اجتماعی ج. توسعه‌یافتگی زیرساختی و برخورداری شامل برخورداری امکانات خصوصی (متشکل از 7 متغیر) 2- برخورداری از امکانات عمومی (متشکل از 7 متغیر). در هر یک از این موارد، ابتدا متغیرهای اولیه طبق دسته‌بندی نمایش داده شده در شکل 1، برای استان گلستان و کل کشور در بازه زمانی ۱۳۹۹-۱۳۸۴ جمع‌آوری خواهد شد. در گام بعدی، سال پایه برابر با سال شروع برنامه چهارم در نظر گرفته میشود و برای هر یک از متغیرها، مقادیر نسبی عملکرد استان در مقایسه با سال پایه محاسبه میشود. این محاسبه برای دادههای کل کشور نیز به انجام می‌رسد. در ادامه دو نوع شاخص توسعه‌یافتگی با استفاده از این داده‌ها محاسبه خواهد شد.
الف. شاخص توسعه‌یافتگی مطلق: در اینجا با استفاده از دادههای نسبی استان گلستان در هر سال در مقایسه با سال پایه، متغیر نسبی ایجاد و این متغیرها در سه دسته اصلی 1- توسعه‌یافتگی اقتصاد کلان 2- توسعه‌یافتگی اجتماعی- فرهنگی 3- توسعه‌یافتگی زیرساختی و برخورداری با بهره‌گیری از روش تحلیل عاملی موزون میشود. به‌عبارت‌دیگر با استفاده از روش تحلیل عاملی وزن عاملی هر یک از متغیرهای اولیه محاسبه‌شده و با ضرب وزن در عملکرد نسبی استان در آن سال و تجمیع موزون متغیرها، شاخص توسعه‌یافتگی در سال مورد نظر برای استان گلستان به دست می‌آید. این شاخص می‌تواند روند حرکتی مطلق استان گلستان در مقایسه با شرایط اولیه خود در شروع برنامههای توسعه را نشان دهد. این شاخص را با نامه «شاخص مطلق توسعه‌یافتگی» معرفی می‌کنیم.
ب. شاخص توسعه‌یافتگی نسبی: اما علاوه بر روند حرکتی مطلق برای استان گلستان، روند نسبی توسعه استان در مقایسه با سایر استان‌های ایران نیز بسیار حائز اهمیت است8. بنابراین برای تدوین جامع‌تر شاخص، شاخص دومی برای مقایسه توسعه‌یافتگی نسبی استان نیز طراحی شد. به‌گونه‌ای که در هر یک از متغیرها، مقدار عددی عملکرد استان در هر سال بر عملکرد متوسط استان‌های کشور تقسیم شد و عملکرد نسبی استان در قیاس با کل کشور به دست آمد، به‌عبارت‌دیگر در این شرایط هر یک از دادههای خام در سری زمانی 1399-1384 برای استان گلستان، به‌صورت نسبت عملکرد استان به کل کشور به دست آمد. سپس متغیرهای نسبی به‌دست‌آمده به عنوان متغیرهای ورودی برای محاسبه شاخص موزون توسعه‌یافتگی استفاده شدند. وزن هر یک از متغیرها نیز با استفاده از روش تحلیل عاملی به دست آمد. این شاخص با نام «شاخص نسبی توسعه‌یافتگی» معرفی شده است. این شاخص نشان میدهد که در طول سال‌های برنامه توسعه چهارم تا ششم، توسعه‌یافتگی نسبی استان گلستان در مقایسه با متوسط کشور، چه تغییری داشته است.
شکل (1)- فرایند محاسبه شاخص توسعه‌یافتگی نسبی و مطلق در طول برنامههای توسعه
همان‌گونه که پیش از این بیان شد، به منظور موزونسازی هر یک از متغیرها و تعیین وزن آن‌ها در شاخص توسعه‌یافتگی در هر بخش، از روش تحلیل عاملی استفاده شده است. تحليل عاملي، يکي از شيوه‌هاي بررسي روابط بين متغيرهاست. اين روش اساساً براي کاهش داده‌ها يا شناسايي ساختار و پی بردن به متغیرهای زیربنایی یک پدیده بکار ميرود. هدف اصلي تحليل عاملي، اين است که يگانگي‌ها را در ميان متغيرهاي متعدد کشف کند و تعداد زيادي متغير را به معدودي متغير زير بنايي يا عامل تقليل دهد (دي واس9، ۱۹۹۵). این آزمون به دودسته کلی قابل‌تقسیم است: الف) مقاصد اکتشافی و ب) مقاصد تأییدی10. در مطالعات تجربی، ماتریس داده‌ها برای تحلیل عاملی باید حاوی اطلاعات معنی‌داری باشد. معنی‌داری اطلاعات موجود در یک ماتریس از طریق آزمون کای دو و بارتلت صورت میگیرد. در این مرحله و پس از آنکه ماتریس کوواریانس از متغیرهای مشاهده شده کشف شد، باید عاملها از این ماتریس استخراج شود. برای این کار میتوان از سه روش عمده بهره برد: ۱- روش مؤلفه اصلی ۲- حداکثر درستنمایی ۳- عامل یابی محور اصلی. در این مطالعه از روش مؤلفه اصلی استفاده میشود. در روش مؤلفه اصلی سعی بر آن است تا مقادیر بارهای عاملی به‌گونه‌ای برآورد شوند تا مجموع مقادیر واریانس مشترک حداکثر گردد. با این کار عاملها درصد بالاتری از واریانس متغیرهای قابل مشاهده را نشان می‌دهند. روش مؤلفه‌های اصلی به دلیل آنکه از لحاظ اساس ریاضی کامل بوده و به راه‌حل واحدی درباره مسئله عاملی می‌انجامند، در کارهای تجربی بسیار پرکاربرد می‌باشند. مقدار واریانس تبیین شده به‌وسیله مؤلفه (مجموع مجذورات بارهای عاملی)، برابر با ارزش ویژه آن مؤلفه است. با تقسیم ارزش ویژه بر تعداد متغیرها، نسبت واریانس تبیین شده به‌وسیله آن مؤلفه به دست می‌آید11. مقادیر ویژه و بردارهای ویژه متناظرشان به ترتیب نزولی از بزرگ‌ترین مقدار به کوچک‌ترین مقدار ویژه انتخاب می‌شوند و هر یک از این عبارات، ستونی از ماتریس بارهای عاملی را می‌سازند. در ادامه برای تسهیل فرآیند تفسیر عامل‌های اولیه، عمل دوران انجام میشود. به‌عبارت‌دیگر در این مرحله هدف رسیدن به یک ساختار عاملی ساده است که در آن ساختار هرکدام از گویه ها در یک عامل قرار بگیرند و به‌صورت دوقطبی نباشند. البته بی‌نهایت دوران برای محورهای عاملها امکان‌پذیر است. به‌منظور خودکارسازی فرآیند دوران از معیارهای مختلفی استفاده میشود. از متداول‌ترین انواع این دوران میتوان به: دوران واریماکس؛ دوران کوارتیماکس. بعد از تعیین تعداد عاملها، عامل نهایی دوران شناسایی خواهد شد.
5- نتایج
با توجه شکل 1، شاخص توسعه‌یافتگی نسبی و مطلق استان گلستان در هر یک از بخش‌ها در ادامه تشریح میشود.
5-1- شاخص توسعه‌یافتگی اقتصاد کلان
شاخص توسعه‌یافتگی اقتصاد کلان با توجه به مهم‌ترین متغیرهای اقتصاد کلان و محدودیت دادههای موجود، شامل شش متغیر 1- نرخ بیکاری 2- نرخ رشد سرانه اقتصادی 3-نرخ تورم 4- ضریب جینی 5- نرخ اشتغال ناقص 6- نسبت درآمد به هزینه خانوارهای استان گلستان، است. در اولین گام و برای محاسبه توسعه‌یافتگی مطلق، این شش متغیر با توجه به سال شروع برنامه نرمال شده و محاسبه میشود. به‌عبارت‌دیگر عملکرد استان گلستان در سال شروع برنامه چهارم توسعه به عنوان سال پایه در نظر گرفته شده و در سال‌های بعد از آن، مقادیر هر متغیر با توجه به سال پایه محاسبه‌شده است... در ادامه این شش متغیر با استفاده از روش تحلیل عاملی در سه عامل اصلی موزون شده و شاخص توسعه‌یافتگی مطلق استان را حاصل می‌کند. با توجه به جدول 1 این سه عامل بیش از 89 درصد از تغییرات متغیرها اصلی را توضیح می‌دهند. از سوی دیگر برای محاسبه توسعه‌یافتگی نسبی نیز از دادههای عملکردی استان گلستان در این شش متغیر در مقایسه با متوسط کل کشور استفاده شده است تا شاخص توسعه نسبی به دست آید. در اینجا نیز برآورد تحلیل عاملی توانست این شش متغیر را در دو عامل اصلی موزون نماید که این دو عامل بیش از 78 درصد از تغییرات متغیر اصلی را نمایش می‌دهند. جدول 4 نیز بارهای عاملی هر یک از متغیرهای را در شاخص‌های توسعه‌یافتگی نسبی و مطلق نمایش میدهد. در ادامه از این بارها برای محاسبه وزن عاملی هر متغیر استفاده شده است.
جدول (3)- نتایج برآورد برای بارهای عاملی شاخص مطلق و نسبی اقتصاد کلان
| مجموع مجذورات بارهاي عاملي شاخص مطلق | مجموع مجذورات بارهاي عاملي شاخص نسبی | ||||
مقدار ویژه | درصد واريانس | درصد تجمعي | مقدار ویژه | درصد واريانس | درصد تجمعي | |
عامل 1 | 488/2 | 4147/0 | 4147/0 | 3937/2 | 3989/0 | 3989/0 |
عامل 2 | 605/1 | 2677/0 | 6824/0 | 7115/1 | 3853/0 | 7842/0 |
عامل 3 | 253/1 | 2089/0 | 8913/0 | - | - | - |
آزمون بارتلت | 15/51 (00/0) | 79/25 (04/0) | ||||
جدول (4)- سهم هر یک از متغیرها در عوامل توسعه‌یافتگی برای شرایط اقتصاد کلان
متغیر و عامل | شاخص مطلق | شاخص نسبی | |||
عامل اول | عامل دوم | عامل سوم | عامل اول | عامل دوم | |
نرخ بیکاری | 3381/0 | 8575/0 | 0064/0- | 7703/0 | 405/0 |
تولید ناخالص | 938/0 | 053/0 | 0559/0- | 5227/0 | 51/0 |
ضریب جینی | 9576/0- | 0599/0 | 2579/0- | 8777/0- | 1218/0 |
نسبت درآمد به هزینه | 5722/0- | 0107/0- | 7064/0 | 8042/0 | 2206/0 |
اشتغال ناقص | 3368/0 | 0276/0 | 9108/0 | 2089/0- | 8347/0- |
نرخ تورم | 373/0 | 8528/0- | 0343/0- | 2577/0- | 8304/0 |
منبع: نتایج پژوهش
در ادامه با بهره‌برداری از وزن‌های استخراج شده از جدول 4، میتوان دو شاخص توسعه‌یافتگی مطلق و نسبی اقتصاد کلان استان گلستان را محاسبه نمود. نتایج حاصل نشان از آن دارد که شاخص توسعه‌یافتگی اقتصادی در استان گلستان در مقایسه با سال پایه 1384 به عنوان شروع برنامه چهارم نشان از آن دارد که روند عملکرد اقتصادی استان نزولی بوده است. به‌گونه‌ای که در سال شروع برنامه چهارم توسعه، توسعه‌یافتگی اقتصادی استان برابر با 444/0 بوده است، در پایان برنامه چهارم مقدار شاخص 389/0 است که نشان‌دهنده نزول 3/12 درصدی در مقایسه با سال 1384 است، با شروع برنامه پنجم توسعه روند نزولی برخورداری اقتصادی تا سال 1391 طی شد و در این سال به مقدار 332/0 رسید و تا سال‌های انتهایی برنامه پنجم و سال‌های ابتدایی برنامه ششم، روند بهبود برخورداری اقتصادی دنبال شد، اما در انتهای برنامه ششم به‌واسطه روند نزولی که کشور طی کرده است، استان گلستان نیز با تضعیف عملکرد اقتصادی روبرو شد، در سال 1398 این شاخص برابر با 318/0 بود که بیش از 28 درصد بدتر از سال شروع برنامه چهارم توسعه است؛ بنابراین در طول برنامه چهارم تا ششم توسعه اقتصادی در استان گلستان، توسعه‌یافتگی اقتصادی در استان روند نزولی را داشته است؛ اما سؤال مهم این است که آیا استان در مقایسه با متوسط کشور عملکرد مطلوب‌تری در کل برنامه توسعه از خود نشان داده است؟ برای ارزیابی این سؤال، شاخص توسعه‌یافتگی نسبی اقتصاد کلان استان محاسبه خواهد شد. با توجه به نتایج برآورد تحلیل عاملی در جدول 3 و 4، وزن هر یک از متغیرها در شاخص توسعه‌یافتگی به دست می‌آید. با توجه به شکل 2 در سال 1384 مقدار شاخص برابر با 206/0 است، در پایان برنامه چهارم توسعه این مقدار برابر با 196/0 بوده است که نشان‌دهنده آن است که در طول برنامه چهارم توسعه، وضعیت نسبی استان گلستان در مقایسه با متوسط کشوری 8/4 درصد بدتر شده است. در سال ابتدایی برنامه پنجم توسعه این شاخص برابر با 203/0 و در سال انتهایی برنامه توسعه 172/0 بوده است. به‌عبارت‌دیگر در طول برنامه پنجم توسعه وضعیت نسبی اقتصاد کلان در استان گلستان در مقایسه با متوسط کشوری، 4/12 درصد بدتر شده است. در طول برنامه ششم، فاصله نسبی استان گلستان در مقایسه با متوسط کشوری، روند تقریباً صعودی را دنبال کرده است، اما بااین‌حال در سال 1399، در مقایسه با سال ابتدایی برنامه چهارم توسعه، شاهد وضعیت نسبی ضعیف‌تری برای استان گلستان در مقایسه با متوسط کشور در شاخص‌های اقتصاد کلان بوده‌ایم.
شاخص‌های توسعه‌یافتگی اقتصاد کلان استان گلستان در طول برنامههای توسعه
شکل (2)- شاخص مطلق توسعه‌یافتگی |
شکل (3)- شاخص نسبی توسعه‌یافتگی |
با توجه به نتایج این بخش می‌تواند متوسط توسعه‌یافتگی استان گلستان را در طول برنامههای توسعه نیز محاسبه کرد. متوسط توسعه‌یافتگی مطلق اقتصادی در برنامه چهارم توسعه برابر با 403/0، در برنامه پنجم 354/0 و در برنامه ششم برابر با 339/0 بوده است که نشان‌دهنده بدتر شدن وضعیت عملکرد اقتصادی استان گلستان در طول سه برنامه توسعه اخیر (در مقایسه با سال شروع برنامه چهارم) است. از سوی دیگر متوسط توسعه‌یافتگی نسبی استان گلستان در طول برنامه چهارم برابر با 201/0، در برنامه پنجم برابر با 197/0 و در برنامه ششم برابر با 196/0 بوده است. به‌عبارت‌دیگر در طول سه برنامه توسعه علاوه بر اینکه روند کلی عملکرد استان گلستان در توسعه‌یافتگی اقتصاد کلان نزولی بوده است، در مقایسه با متوسط کشوری نیز شاهد آن هستیم که روند عملکرد استان گلستان در هر برنامه نسبت به برنامه قبل، ضعیفتر شده و فاصله توسعه‌یافتگی اقتصادی استان گلستان با متوسط کشوری زیادتر شده است.
5-2- شاخص توسعه‌یافتگی اجتماعی و فرهنگی
شاخص توسعه‌یافتگی اجتماعی و فرهنگی متشکل از متغیرهای زیر است. 1- شاخص توسعه اجتماعی (از نرخ مشارکت اقتصادی زنان) 2- پایداری خانواده (نرخ ازدواج به طلاق) 3- تشکیل خانواده (نرخ ازدواج) 4- امنیت اجتماعی (نرخ سرانه سرقت) 5- توسعه آموزشی (تعداد دانشجویان در هر صد هزار نفر جمعیت) 6- توسعه فرهنگی (تعداد سرانه تماشاگران سینماها) 7- برخورداری فرهنگی (نسبت هزینههای خانوارهای شهری و روستایی برای هزینههای تفريحات، سرگرمي‌ها و خدمات فرهنگي به کل هزینههای خانوار) استفاده میشود.
همانند بخش قبل، در ابتدا هر یک از شاخص‌های فوق‌الذکر با در نظر گرفتن سال شروع برنامه چهارم توسعه به عنوان سال پایه اندازهگیری شده و در بقیه سال‌ها، شاخص بر اساس سال پایه مورد سنجش قرار میگیرد. سپس با توجه به جدول 5 این متغیرها با استفاده از روش تحلیل عاملی در دو عامل اصلی موزون شد و این دو عامل بیش از 79 درصد تغییرات متغیرهای اصلی را نمایش می‌دهند. در گام بعدی برای محاسبه توسعه‌یافتگی نسبی، مقادیر دادههای فوق‌الذکر به‌صورت نسبت استان گلستان به کل کشور محاسبه و سپس با استفاده از تحلیل عاملی (جدول 3) در دو عامل اصلی تجمیع میشود که این دو عامل 71 درصد از تغییرات متغیر اصلی را نمایش می‌دهند. جدول 6 نیز میتوان بارهای عاملی هر یک از متغیرها را در شاخص توسعه‌یافتگی مطلق و نسبی مشاهده کرد.
جدول (5)- نتایج برآورد برای بارهای عاملی شاخص مطلق و نسبی فرهنگی و اجتماعی
| مجموع مجذورات بارهاي عاملي شاخص مطلق | مجموع مجذورات بارهاي عاملي شاخص نسبی | ||||
مقدار ویژه | درصد واريانس | درصد تجمعي | مقدار ویژه | درصد واريانس | درصد تجمعي | |
عامل 1 | 0097/4 | 5728/0 | 5728/0 | 8241/2 | 4034/0 | 4034/0 |
عامل 2 | 5214/1 | 2174/0 | 7902/0 | 4770/1 | 3110/0 | 7145/0 |
آزمون بارتلت |
| 73/117 (00/0) |
|
| 13/37 (001/0) |
|
جدول (6)- سهم هر یک از متغیرها در عوامل توسعه‌یافتگی برای شرایط فرهنگی و اجتماعی
متغیر و عامل | شاخص مطلق | شاخص نسبی | ||
|---|---|---|---|---|
عامل اول | عامل دوم | عامل اول | عامل دوم | |
نرخ مشارکت اقتصادی | 9344/0 | 2111/0- | 8563/0 | 1979/0 |
نسبت ازدواج به طلاق | 9662/0 | 0019/0 | 8763/0 | 1946/0 |
سرانه ازدواج | 8227/0 | 5012/0 | 2373/0 | 6795/0 |
معکوس سرانه سرقت | 8720/0 | 2081/0- | 6278/0 | 2278/0 |
سرانه رفتن به سینما | 1995/0 | 4689/0- | 5070/0 | 3917/0- |
سهم هزینههای فرهنگی خانوار | 7967/0 | 4106/0 | 3042/0- | 8106/0 |
تعداد دانشجو در جمعیت | 3019/0- | 8910/0 | 7230/0- | 2754/0 |
منبع: نتایج پژوهش
در ادامه وزن هر یک از متغیرها از جدول 6 استخراج و شاخص تجمیعی توسعه‌یافتگی اجتماعی و فرهنگی محاسبه‌شده است. شکل 4 نتایج برآورد شاخص مطلق توسعه‌یافتگی اجتماعی فرهنگی برای استان گلستان است. با توجه به شکل میتوان دریافت که تا سال 1388 شاخص توسعه‌یافتگی مطلق روند صعودی را تجربه می‌کند، اما پس از این سال به‌صورت اکید درجه توسعه‌یافتگی اجتماعی استان گلستان کاهش می‌یابد. توسعه‌یافتگی مطلق اجتماعی فرهنگی در استان گلستان در ابتدای برنامه چهارم توسعه برابر با 233/0 بوده است که در انتهای برنامه ششم توسعه به رقم 142/0 کاهش می‌یابد، یعنی کاهشی نزدیک به 39 درصد. در گام بعدی و با استفاده از برآوردهای انجام‌شده در جدول 5 و 6 شاخص توسعه‌یافتگی نسبی استان گلستان در بخش اجتماعی و فرهنگی محاسبه و در شکل 5 نمایش داده شده است. با توجه به نمودار میتوان دریافت که توسعه‌یافتگی نسبی اجتماعی و فرهنگی استان در دوره 1386 تا انتهای 1388 روند صعودی قابل توجهی را داشته است، یعنی استان در این دوره توانسته است تا فاصله توسعه اجتماعی خود با کشور را کاهش دهد، اما پس سال 1388 تقریباً در بسیاری از سال‌ها عملکرد نسبی توسعه اجتماعی در استان، نزولی بوده است، به‌عبارت‌دیگر در این سال‌ها فاصله توسعه اجتماعی در استان در مقایسه با متوسط کشور، بیشتر شده است.
روند توسعه‌یافتگی اجتماعی و فرهنگی نسبی استان گلستان در مقایسه متوسط کشور
شکل (4)- شاخص مطلق توسعه‌یافتگی |
شکل (5)- شاخص نسبی توسعه‌یافتگی |
در صورتی که بر اساس متوسط سال‌های برنامه شاخص‌های توسعه‌یافتگی اجتماعی و فرهنگی محاسبه گردد، متوسط توسعه‌یافتگی مطلق اجتماعی و فرهنگی در طول برنامه چهارم برابر با 25/0، برای برنامه پنجم برابر با 229/0 و در برنامه ششم تنها برابر با 178/0 واحد است. از سوی دیگر برآوردها نشان از آن دارد که متوسط توسعه‌یافتگی نسبی در طول برنامه چهارم 293/0، در برنامه پنجم 259/0 و در برنامه ششم 249/0 بوده است. به‌عبارت‌دیگر در هر برنامه توسعه نسبت به برنامه قبل، فاصله توسعه‌یافتگی اجتماعی و فرهنگی در استان گلستان در مقایسه با متوسط کشوری بیشتر شده است.
5-3- شاخص توسعه‌یافتگی در زیرساخت و برخورداری
به منظور محاسبه جامع‌تر، این شاخص در دو دسته اصلی از هم منفک شد، برخورداری از امکانات خصوصی و برخورداری از امکانات عمومی. در هر یک از دو بخش مورد نظر ابتدا برخورداری مطلق و نسبی استان گلستان در طول برنامههای توسعه محاسبه و ارزیابی خواهد شد.
5-3-1- توسعه‌یافتگی امکانات فردی و برخورداری خصوصی
در بخش برخورداری خصوصی خانوار از متغیرهای زیر استفاده میشود: درصد خانوارهای برخوردار از اتومبیل شخصی، آشپزخانه، تلویزیون رنگی، یخچال، اجاق‌گاز، رایانه و حمام. این متغیرهای برای تمام سال‌های طول برنامه چهارم تا ششم توسعه برای استان گلستان و کل کشور محاسبه شد. برای محاسبه توسعه‌یافتگی مطلق دراین بخش نیز با برآورد مدل تحلیل عاملی، تعداد هفت متغیر در یک عامل تجمیع میشود و بیش از 73 درصد از تغییرات متغیر اصلی را توضیح میدهد. در ادامه مقادیر داده‌ها برای عملکرد استان در هر سال برای هر متغیر نسبت به عملکرد کل کشور محاسبه و سپس با استفاده از تحلیل عاملی در سه عامل اصلی شناسایی میشود و این سه عامل بیش از 82 در صد از تغییرات متغیر توسعه‌یافتگی زیرساختی نسبی استان گلستان را نمایش میدهد (جدول 7). بارهای عاملی هر یک از این هفت متغیر در هر یک از شاخص‌های نسبی و مطلق در جدول 8 قابل مشاهده است.
جدول (7)- نتایج برآورد برای بارهای عاملی شاخص مطلق و نسبی برخورداری خصوصی
| مجموع مجذورات بارهاي عاملي شاخص مطلق | مجموع مجذورات بارهاي عاملي شاخص نسبی | ||||
مقدار ویژه | درصد واريانس | درصد تجمعي | مقدار ویژه | درصد واريانس | درصد تجمعي | |
عامل 1 | 1385/5 | 41/73/0 | 7341/0 | 2153/3 | 4593/0 | 4593/0 |
عامل 2 | - | - | - | 4941/1 | 2131/0 | 6724/0 |
عامل 3 | - | - | - | 067/1 | 1525/0 | 8249/0 |
بارتلت | 26/174 (00/0) | 96/51 (00/0) | ||||
جدول (8)- سهم هر یک از متغیرها در عوامل توسعه‌یافتگی برای برخورداری خصوصی
متغیر و عامل | شاخص مطلق | شاخص نسبی |
| |
عامل اول | عامل اول | عامل دوم | عامل سوم | |
اتومبيل شخصي | 9601/0 | 2803/0 | 8785/0 | 1628/0 |
تلويزيون رنگي | 9003/0 | 0008/0 | 3865/0 | 7771/0 |
یخچال‌فریزر | 9473/0 | 1943/0 | 0282/0 | 8820/0 |
اجاق‌گاز | 3327/0 | 8138/0- | 2219/0 | 1429/0- |
رایانه | 6915/0 | 0809/0- | 9071/0 | 1254/0 |
حمام | 9837/0 | 8817/0 | 3364/0 | 0970/0 |
آشپزخانه | 9759/0 | 8659/0 | 3098/0 | 0684/0 |
منبع: نتایج پژوهش
با استفاده از جدول 8، وزن‌های هر یک از متغیرها برای محاسبه شاخص توسعه‌یافتگی مطلق و نسبی به دست می‌آید. شکل 6 نشان‌دهنده نتایج توسعه‌یافتگی مطلق استان در برخورداری از امکانات خصوصی است. با توجه به نمودار میتوان دریافت که برخورداری خصوصی برای خانوارهای استان گلستان از ابتدای برنامه چهارم توسعه تا انتهای برنامه ششم توسعه روند صعودی را تجربه کرده است. در گام بعدی با استفاده از برآوردهای انجام‌شده، شاخص توسعه‌یافتگی نسبی استان در برخورداری خصوصی نیز محاسبه میشود. شکل 7 نتایج این بخش را نمایش میدهد. روند حرکتی برخورداری نسبی در امکانات خصوصی برای استان گلستان نشان از آن دارد که در ابتدای برنامه چهارم توسعه برخورداری استان گلستان در مقایسه با کشور برابر با 332/0 بوده است و این برخورداری در طول سال‌های برنامه با نوسان‌های متعدد، به‌صورت کلی روند رو به افزایش را طی کرده و در انتهای برنامه ششم توسعه به مقدار 35/0 افزایش می‌یابد؛ بنابراین به‌صورت نسبی نیز برخورداری خانوارهای استان گلستان از امکانات خصوصی نسبت به متوسط کشور در طول برنامههای توسعه بهبودیافته است.
شاخص توسعه‌یافتگی در برخورداری خصوصی استان گلستان در طول برنامه توسعه
شکل (6)- شاخص مطلق توسعه‌یافتگی |
شکل (7)- شاخص نسبی توسعه‌یافتگی |
در طول برنامه چهارم توسعه متوسط شاخص مطلق توسعه‌یافتگی برابر با 172/0 بود که این مقدار در طول برنامه پنجم توسعه به 243/0 و در طول برنامه ششم توسعه به 28/0 رسید؛ بنابراین میتوان دریافت که برخورداری مطلق خانوارهای استان گلستان در طول برنامهها نیز روند صعودی را تجربه کرده است. متوسط برخورداری نسبی در طول برنامه چهارم توسعه برابر با 333/0 در طول برنامه پنجم توسعه برابر با 346/0 و در طول سال‌های برنامه ششم توسعه 351/0 بوده است؛ بنابراین متوسط برخورداری نسبی در طول هر یک از برنامههای توسعه افزایش داشته است.
5-3-2- زیرساخت و برخورداری از امکانات عمومی
جنبه‌ای دیگر از برخورداری و توسعه‌یافتگی برای خانوارهای استان، میزان دستیابی آنان به امکانات عمومی است. ازاین‌رو در این بخش، شاخص‌هایی از برخورداری از امکانات عمومی ارزیابی شده است. متغیرهای مورد استفاده در اینجا شامل: 1- برخورداری از امکانات آموزشی (نسبت معلم به دانش‌آموز) 2- برخورداری از امکانات بهداشتی شامل سرانه تخت بیمارستانی و سرانه پزشک 4- برخورداری از آب لوله‌کشی 5- برخورداری از گاز 6- برخورداری از برق 7- برخورداری از زیرساخت راه؛ است. داده‌ها خام از مرکز آمار و سالنامه‌های آماری استخراج شد. در گام اول همانند قبل برای محاسبه شاخص توسعه‌یافتگی مطلق، هر یک از داده‌ها به مقادیر خود در سال پایه تقسیم و سپس با استفاده از تحلیل عاملی موزون شد. در شاخص مطلق این هفت متغیر در دو عامل تجمیع و این دو عامل 72 درصد از تغییرات متغیر اصلی را توضیح میدهد. از سوی دیگر برای محاسبه شاخص نسبی، هر یک از داده‌ها بر مقادیر همان داده در کل کشور تقسیم و سپس داده‌ها جدید به عنوان ورودی تحلیل عاملی استفاده شد، هفت متغیر مذکور در این بخش نیز در یک عامل که 75 درصد تغییرات متغیر اصلی را توضیح میدهد تجمیع شد. جدول 10 نیز نشان‌دهنده بارهای عاملی هر یک از متغیرها در شاخص توسعه‌یافتگی مطلق و نسبی است.
جدول (9)- نتایج برآورد برای بارهای عاملی شاخص مطلق و نسبی برخورداری از امکانات عمومی
| مجموع مجذورات بارهاي عاملي شاخص مطلق | مجموع مجذورات بارهاي عاملي شاخص نسبی | ||||
مقدار ویژه | درصد واريانس | درصد تجمعي | مقدار ویژه | درصد واريانس | درصد تجمعي | |
عامل 1 | 4575/3 | 4939/0 | 4939/0 | 3119/5 | 7588/0 | 7588/0 |
عامل 2 | 6456/1 | 2351/0 | 7290/0 |
|
|
|
بارتلت | 3/65 (00/0) | 34/132 (00/0) | ||||
جدول (10)- سهم هر یک از متغیرها در عوامل توسعه‌یافتگی برای شرایط برخورداری از امکانات عمومی
متغیر و عامل | شاخص مطلق | شاخص نسبی | |
عامل اول | عامل دوم | عامل اول | |
آموزش (نسبت معلم به دانش‌آموز) | 1693/0 | 7850/0 | 4204/0- |
سرانه پزشک | 6620/0 | 4963/0- | 9713/0 |
سرانه تخت بیمارستان | 7688/0 | 3017/0- | 9732/0 |
راه | 9267/0 | 2589/0 | 9205/0 |
آب‌لوله‌کشی | 3931/0 | 7800/0 | 8617/0 |
برق | 8552/0- | 1288/0 | 8400/0 |
گاز | 8093/0 | 0110/0- | 9742/0 |
منبع: نتایج پژوهش
با توجه به نتایج بارهای عاملی در جدول 10، وزن هر یک از متغیرها محاسبه و سپس شاخص تجمیعی توسعه‌یافتگی در این بخش به دست می‌آید. شکل 8 نشان‌دهنده روند شاخص تجمیعی برخورداری استان گلستان از امکانات عمومی است. با توجه به نمودار در طول برنامههای توسعه چهارم تا ششم، برخورداری استان از امکانات عمومی همواره روند صعودی را تجربه کرده است. به‌گونه‌ای که در سال انتهایی برنامه ششم، این شاخص برابر با 2/0 و در سال ابتدایی برنامه چهارم برابر با 143/0 بوده است. در گام بعدی همانند گذشته و با استفاده از نتایج جدول 7 وزن هر یک از متغیرها در شاخص نسبی نیز به دست می‌آید. نتایج حاصل از محاسبه شاخص توسعه‌یافتگی نسبی در این بخش در شکل 9 قابل مشاهده است. با توجه به نمودار برخورداری نسبی استان گلستان در مقایسه با متوسط کشوری در ابتدای برنامه چهارم توسعه برابر با 236/0 بود و این مقدار در انتهای برنامه ششم توسعه به 252/0 رسید؛ بنابراین مقایسه نسبی برخورداری استان گلستان از امکانات عمومی در مقایسه با متوسط کشوری در طول برنامه توسعه چهارم تا ششم بهبود یافته است.
روند برخورداری استان گلستان در شاخص برخورداری امکانات عمومی در مقایسه با متوسط کشور
شکل (8)- شاخص مطلق توسعه‌یافتگی |
شکل (9)- شاخص نسبی توسعه‌یافتگی |
5-4- شاخص تجمیعی توسعه‌یافتگی استان گلستان در طول برنامههای توسعه
با توجه به ساختار طراحی شده برای شاخص‌های توسعه‌یافتگی استان گلستان، در این بخش نیاز است تا با تجمیع تمامی شاخص‌های قبل، میزان شاخص تجمیعی توسعه‌یافتگی استان گلستان در طول برنامههای توسعه ارزیابی شود. در ادامه و به منظور محاسبه شاخص تجمعی توسعه‌یافتگی استان گلستان در طول برنامههای توسعه اقتصادی چهارم تا ششم و به منظور یکسان‌سازی بعد و اندازه هر یک از زیر بخش‌ها، شاخص ارزیابی شده در بخش‌های سه گانه و هر یک از زیر بخش‌های آن، با توجه به سال شروع برنامه توسعه چهارم نرمال می‌شوند. به‌عبارت‌دیگر مقدار شاخص برای سال شروع برنامه برابر با 1 در نظر گرفته میشود. سپس شاخص‌های نرمال شده به‌صورت موزون با یکدیگر تجمیع خواهند شد. برای تجمیع و موزونسازی شاخص‌ها، در اینجا نیز از روش تحلیل عاملی مؤلفه‌های اصلی استفاده میشود. با توجه به نتایج ارائه شده در جدول 11 میتوان مشاهده کرد که در هر دو شاخص توسعه‌یافتگی نسبی و مطلق، در یک عامل تجمیع شده اند و بر اساس جدول 12 میتوان وزن هر یک از سه متغیر توسعه اقتصاد کلان، برخورداری عمومی و توسعه فرهنگی و اجتماعی در شاخص تجمیعی توسعه‌یافتگی را محاسبه نمود.
جدول (11)- نتایج برآورد برای بارهای عاملی شاخص تجمعی توسعه‌یافتگی
| مجموع مجذورات بارهاي عاملي شاخص مطلق | مجموع مجذورات بارهاي عاملي شاخص نسبی | ||||
مقدار ویژه | درصد واريانس | درصد تجمعي | مقدار ویژه | درصد واريانس | درصد تجمعي | |
عامل 1 | 3523/2 | 7841/0 | 7841/0 | 7452/1 | 7466/0 | 7466/0 |
آزمون بارتلت | 49/22 (00/0) | 36/16 (00/0) | ||||
جدول (12)- سهم هر یک از متغیرها در عوامل توسعه‌یافتگی برای شاخص تجمعی توسعه‌یافتگی
متغیر و عامل | شاخص مطلق | شاخص نسبی |
عامل اول | عامل اول | |
توسعه‌یافتگی اقتصاد کلان | 8797/0 | 6174/0 |
برخورداری خصوصی و عمومی | 9361/0- | 8148/0- |
توسعه‌یافتگی فرهنگی و اجتماعی | 8380/0 | 8367/0 |
منبع: نتایج پژوهش
با توجه به وزن‌های محاسبه‌شده، شاخص تجمعی مطلق استان گلستان در شکل 10 نمایش داده میشود. محاسبه شاخص موزون شده نشان از آن دارد که روند توسعه‌یافتگی مطلق در طول برنامه چهارم توسعه برای استان گلستان صعودی بوده است تا جایی که در سال‌های انتهایی این برنامه، به بالاترین مقدار خود می‌رسد؛ اما در طول برنامه ششم روند توسعه‌یافتگی مطلق در استان گلستان نزولی است. به‌گونه‌ای که ضعیف‌ترین عملکرد مربوط به شاخص توسعه‌یافتگی مطلق در استان گلستان، مربوط به سال انتهایی برنامه ششم بوده است. فرآیند مشابهی نیز برای برآورد توسعه‌یافتگی نسبی در استان گلستان طی شد. با توجه شکل 11 میتوان دریافت که عملکرد نسبی استان در مقایسه با متوسط کشور نیز در سال 1388 در بهترین شرایط و در سال 1395 در بالاترین فاصله نسبی قرار داشته است. مقایسه روند حرکتی این شاخص در طول برنامهها نشان از آن دارد که در انتهای برنامه ششم در مقایسه با ابتدای برنامه چهارم، توسعه‌یافتگی استان در مقایسه با متوسط کشور کاهش داشته است؛ بنابراین علاوه بر آنکه استان روند توسعه مطلق نزولی را تجربه کرده است، در مقایسه با متوسط کشور نیز این روند با سرعت بیشتری رو به کاهش حرکت کرده است.
روند شاخص توسعه‌یافتگی مطلق استان گلستان در طول برنامههای توسعه
شکل (10)- شاخص مطلق |
شکل (11)- شاخص نسبی |
خلاصه نتایج مربوط به برآورد روند توسعه‌یافتگی نسبی و مطلق استان گلستان در طول برنامههای چهارم تا ششم توسعه در نمودار زیر قابل مشاهده است. با توجه به نمودار بالاترین سطح شاخص توسعه‌یافتگی مطلق در طول سال‌های برنامه پنجم وجود داشته است. این عملکرد البته تا اندازه زیادی به‌واسطه رشد صعودی در طول برنامه چهارم بوده است. در شاخص نسبی توسعه‌یافتگی نیز میتوان دریافت که در سال‌های برنامه پنجم و ششم جایگاه نسبی توسعه‌یافتگی گلستان در مقایسه با متوسط کشور تغییر محسوسی نداشته است و حتی در مقایسه با سال‌های برنامه چهارم، این جایگاه تنزل نیز یافته است.
شکل (12)- عملکرد شاخص‌های توسعه‌یافتگی استان گلستان در طول برنامههای توسعه
بنابراین به‌صورت خلاصه نتایج این بخش نشان از آن دارد که اولاً، وضعیت توسعه‌یافتگی استان گلستان در انتهای برنامه ششم توسعه در مقایسه با ابتدای برنامه چهارم توسعه، ضعیفتر شده است. ثانیاً؛ ضعف در شاخص توسعه‌یافتگی استان در مقایسه با وضعیت خودش در ابتدای برنامه رخ داده است. ثالثاً، به‌صورت نسبی، یعنی در مقایسه با متوسط کشور نیز، وضعیت استان در مقایسه با سال شروع برنامه چهارم توسعه، ضعیفتر شده است.
6- جمعبندی نتایج و ارائه پیشنهاد‌ها
برنامه‌ریزی توسعه به منظور ارتقا سطوح توسعه‌یافتگی مناطق طراحی میشود، ازاین‌رو انتظار بر آن است که بعد از اتمام برنامه توسعه، میزان دستیابی به اهداف مندرج در برنامه مورد ارزیابی و سنجش قرار گیرد. این مطالعه نیز با تأکید بر شرایط اقتصادی استان گلستان، به دنبال ارزیابی و سنجش توسعه‌یافتگی استان گلستان در طول برنامههای توسعه بوده است. به منظور دستیابی به این اهداف، مطالعه حاضر شاخص توسعه‌یافتگی طراحی کرده است که این شاخص با استفاده از روش تحلیل عاملی موزون و در نهایت توسعه‌یافتگی کل برای استان گلستان در طول برنامههای چهارم تا ششم توسعه محاسبه‌شده است. شاخص طراحی شده شامل سه بخش اصلی است: الف. توسعه‌یافتگی اقتصاد کلان که شامل: 1- شاخص اقتصاد کلان (متشکل از 6 متغیر) ب. توسعه‌یافتگی اجتماعی فرهنگی که شامل هفت متغیر ذیل است 1- توسعه فرهنگی 2- برخورداری فرهنگی 3- توسعه آموزشی 4- امنیت اجتماعی 5- پایداری خانواده 6- تشکیل خانواده 7- توسعه اجتماعی ج. توسعه‌یافتگی زیرساختی و برخورداری شامل برخورداری امکانات خصوصی (متشکل از 7 متغیر) 2- برخورداری از امکانات عمومی (متشکل از 7 متغیر).
در هر یک از این موارد، ابتدا متغیرهای اولیه طبق دسته‌بندی مشخص‌شده در هر شاخص، برای استان گلستان و کل کشور جمع‌آوری شد. در گام بعدی داده‌ها بر اساس سال شروع برنامه چهارم توسعه نرمال شده (سال پایه برابر با سال شروع برنامه چهارم در نظر گرفته شده است) و دادههای نرمال شده برای استان گلستان و کل کشور به دست آمد. سپس یک‌بار شاخص توسعه‌یافتگی موزون شده برای استان گلستان در طول سال‌های 1399-1384 در مقایسه با سال شروع برنامه چهارم توسعه ارزیابی شد؛ که این شاخص روند حرکتی مطلق استان گلستان در مقایسه با شرایط اولیه خود در شروع برنامههای توسعه را نشان میدهد؛ اما علاوه بر روند حرکتی منفرد برای استان گلستان، روند نسبی توسعه استان در مقایسه با سایر استان‌های ایران نیز بسیار حائز اهمیت است. ازاین‌رو شاخص توسعه‌یافتگی نسبی برای استان نیز مورد محاسبه قرار گرفت. در اینجا در هر یک از متغیرها، عملکرد استان در هر سال بر عملکرد متوسط استان‌های کشور تقسیم شد و عملکرد نسبی استان در قیاس با کل کشور به دست آمد. سپس متغیرهای نسبی به‌دست‌آمده به عنوان متغیرهای ورودی برای محاسبه شاخص موزون توسعه‌یافتگی استفاده شدند. شاخص جدید نشان میدهد که در طول سال‌های برنامه توسعه چهارم تا ششم، توسعه‌یافتگی نسبی استان گلستان در مقایسه با متوسط کشور، چه تغییری داشته است. لازم به ذکر است در هر یک از شاخص‌های توسعه‌یافتگی نسبی و مطلق و همچنین در هر یک از زیر بخش‌های مربوط به شاخص‌ها، با استفاده از روش تحلیل عاملی متغیرها موزون شده و شاخص تلفیقی برای توسعه‌یافتگی به دست آمد. نتایج تحلیل را میتوان در جدول 4 مشاهده کرد. با توجه به جدول میتوان دریافت که به‌جز در شاخص‌های برخورداری خصوصی و عمومی، در بقیه موارد توسعه‌یافتگی استان گلستان روند نزولی را تجربه کرده است. به‌عبارت‌دیگر اولاً میزان توسعه‌یافتگی مطلق (وضعیت استان در مقایسه با وضعیت خودش در ابتدای برنامه چهارم توسعه) و ثانیاً توسعه‌یافتگی نسبی (وضعیت نسبی استان گلستان در مقایسه با متوسط کشور در طول برنامه) هر دو روند نزولی را تجربه میکنند. به‌عبارت‌دیگر میزان توسعه‌یافتگی استان در مقایسه با ابتدای برنامه چهارم، کمتر شده است و این کمتر شدن، بیش از متوسط کشور بوده است؛ یعنی روند نزولی توسعه‌یافتگی استان، سریع‌تر از روند نزولی اتفاق افتاده در کشور بوده است. این نتیجه نشان میدهد که نظام برنامههای جامع توسعه در دوره‌های برنامه چهارم تا ششم توسعه، نتوانسته است اثر مثبتی بر توسعه استان گلستان داشته باشد.
جدول (13)- متوسط نتایج ارزیابی شاخص توسعه‌یافتگی استان گلستان در طول برنامههای توسعه
شاخص | نوع شاخص | برنامه چهارم | برنامه پنجم | برنامه ششم | نرخ رشد انتهای برنامه ششم در مقایسه با ابتدای برنامه چهارم |
توسعه‌یافتگی اقتصاد کلان | مطلق | 403/0 | 354/0 | 339/0 | 8/15- |
نسبی | 201/0 | 197/0 | 196/0 | 48/2- | |
شاخص توسعه اجتماعی فرهنگی | مطلق | 250/0 | 229/0 | 178/0 | 8/28- |
نسبی | 293/0 | 259/0 | 249/0 | 01/15- | |
شاخص برخورداری از امکانات خصوصی | مطلق | 172/0 | 243/0 | 280/0 | 7/62 |
نسبی | 333/0 | 346/0 | 351/0 | 41/5 | |
شاخص برخورداری از امکانات عمومی | مطلق | 151/0 | 184/0 | 2/0 | 4/32 |
نسبی | 232/0 | 242/0 | 258/0 | 2/11 | |
شاخص تجمیعی توسعه‌یافتگی | مطلق | 444/0 | 46/0 | 437/0 | 57/1- |
نسبی | 324/0 | 313/0 | 313/0 | 40/3- |
بررسی شاخص توسعه‌یافتگی تجمیعی استان گلستان نشان از آن دارد که از برنامه چهارم تا برنامه ششم، توسعه‌یافتگی مطلق استان 58/1 درصد ضعیفتر شده است. به‌عبارت‌دیگر میزان توسعه‌یافتگی استان گلستان در انتهای برنامه ششم در مقایسه با خودش در ابتدای برنامه توسعه چهارم، به اندازه 57/1 درصد بدتر شده است. از سوی دیگر مقایسه توسعه‌یافتگی نسبی استان گلستان نیز نشان از آن دارد که در طول برنامههای توسعه فاصله توسعه‌یافتگی استان از متوسط کشور بیشتر شده است. با توجه به برآوردها شاخص توسعه‌یافتگی نسبی استان گلستان در انتهای برنامه ششم در مقایسه با ابتدای برنامه چهارم 4/3 درصد ضعیفتر شده است.
تشکر و قدردانی
این مقاله برگرفته از نتایج طرح پژوهشی است که با حمایت مالی اداره کل اقتصاد و دارایی استان گلستان به انجام رسیده است.
منابع
- اسلامی سیف الله، (1391). تعیین و محاسبه درجه توسعه‌یافتگی استان‌های کشور طی دو مقطع (1385- 1375)، مجله اقتصادی، 12(1)، 41.
- اسماعیل‌زاده، حسن و اسماعیل‌زاده، یعقوب. (1400). کاربرد مدل‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره در سنجش درجه توسعه‌یافتگی سکونتگاه‌ها (مطالعه موردی: شهرستان‌های استان تهران)، توسعه پایدار محیط جغرافیایی، 3 (4)، 108-124.
- امیری فهلیانی محمدرضا و سعید ملکی (1394). تحلیل و رتبه‌بندی درجه‌ی توسعه‌یافتگی دهستان‌های شهرستان ممسنی با استفاده از روش تصمیم‌گیری چند معیاره ی تاپسیس، فصلنامه جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه‌ای)، 5(3)، 125-138.
- پارسی پور، حسن و احمد حسین زاده، حمیدرضا عاقلی مقدم، (1402). رتبه‌بندی و تحلیل درجه توسعه‌یافتگی استان‌های کشور، نشریه مهندسی جغرافیایی سرزمین، 6 (14)، 751-766.
- تقوایی، مسعود و ناصر بای (1392). سنجش میزان بهره‌مندی شهرستان‌های استان گلستان با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، 27 (3)، 1-20.
- توکلی نیا، جمیله و وحید گودرزی، رقیه صمدی. (1396). تحلیل توسعه منطقه‌ای استان مرکزی با استفاده از تکنیک‌های چند معیاره به منظور دستیابی به توسعه متوازن، مجله مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 12(39). 285-299.
- دانش نظافت علیرضا و نصرالله مولایی هشجین، اکبر معتمدی مهر، (1395). مقایسه تطبیقی توسعه‌یافتگی مناطق شهری رشت با استفاده از روشهای ارزیابی چند شاخصه، مجله مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 11(34)، 1-16.
- سجادیان ناهید، نعیم اکرامی، (1397). سنجش میزان برخورداری استان‌های مرزی کشور از شاخص‌های توسعه با استفاده از مدل‌های تاکسونومی عددی و تاپسیس، فصلنامه آمایش محیط، 11 (41)، 47-70.
- شهرکی محمدرضا و مطهره فلاح. (1401). توسعه‌یافتگی استان‌های کشور ایران از نظر شاخص‌های بهداشتی و درمانی با استفاده از روشهای مرکزیت وزنی و تاکسونومی عددی، مجله پیاورد سلامت، 16 (1)، 10-21.
- صحنه، بهمن و ابراهیم معمری. (1396). اولویت‌بندی امکانات توسعه گردشگری و توزیع فضایی آن (نمونه موردی: شهرستان‌های استان گلستان)، فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 7 26(15-24.
- قاسمی، مرتضی (1400). ارزیابی میزان توسعه‌یافتگی استان مازندران مبتنی بر زیرساخت اقتصادی با استفاده از مدل تحلیل سلسله مراتبی فازی و سیستم اطلاعات مکانی، فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی ایران، 27 (92)، 181-211.
- کلانتری، حسین و آزیتا رجبی، افشین سفاهن، اردوان بهزاد، (1400). تعیین شاخص‌های توسعه‌یافتگی منطقه‌ای در ایران بر اساس روش مولتی مورا، مورد پژوهشی: شهرستان‌های ناحیه سیستان، فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 11(43). 32-46.
- محمدی، علیرضا و حیدری ساربان، وکیل، پیشگر، الهه، و محمدی، فاطمه. (1395). سطح‌بندی درجه توسعه‌یافتگی دهستان‌های استان گلستان. روستا و توسعه، 19(2)، 1-24.
- مسعود محمد و امیرمحمد معززی مهر طهران، سید نیما شبیری. (1390). تعیین درجه توسعه‌نیافتگی شهرستان‌های استان اصفهان با تکنیک تاکسونومی عددی، فصلنامه مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، 2 (8)، 39.
- مسعودی، محمدباقر، و ابراهیم معمری و فرهاد معمری (1397). سنجش و رتبه‌بندی شاخص‌های توسعه فرهنگی در شهرستان‌های استان گلستان، آمایش جغرافیایی فضا، سال هشتم، شماره 28، 224-209.
- معصوم قدیر، مجتبی و حبیبی، کیومرث. (1383). سنجش و تحلیل سطوح توسعه‌یافتگی شهرها و شهرستان‌های استان گلستان، نامه علوم اجتماعی، 3 (23).
- مولایی هشجین نصرالله و اکبر معتمدی مهر، علیرضا دانش نظافت. (1397). تحلیلی بر توسعه‌یافتگی مناطق شهری رشت با استفاده از تکنیک تاپسیس و آنتروپی شانون، نشریه مهندسی جغرافیایی سرزمین، 2(4)، 1-14.
- نظم فر حسین و سهیلا باختر، سعیده علوی، (1394). رتبه‌بندی سطوح توسعه‌یافتگی مناطق روستایی (مطالعه موردی: دهستان‌های استان کرمانشاه)، فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی، 4 (14)، 181-192.
[1] - این مقاله برگرفته از نتایج طرح پژوهشی است که با حمایت مالی اداره کل اقتصاد و دارایی استان گلستان به انجام رسیده است.
[2] - دانشیار اقتصاد، گروه مدیریت و اقتصاد، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه گلستان، گرگان.
[3] - Lewis
[4] - Hirschman
[5] - Prebisch
[6] - Wiliamson
[7] - با هدف بیان اختصاری مقاله، در این بخش تلاش شد تا وارد جزییات مباحث توسعه و مبانی تفکری نگرشهای محتلف در باب توسعه نشویم، آمادگی وجود دارد در صورت صلاحدید داوران گرامی این بخش مورد بازبینی قرار گرفته و افزوده شود.
[8] - برای مثال شرایطی را در نظر بگیرید که استان گلستان در تمام سال‌ها رشد 3 درصدی را داشته باشد، اما در همین دوره رشد متوسط کل کشور 6 درصد باشد، به عبارت دیگر در این شرایط علی‌رغم آنکه استان با شاخص مطلق 3 درصد رشد داشته، اما در شرایط نسبی هر ساله 3 درصد از متوسط کشور، عقب افتاده است. بنابراین نیاز است هم عملکرد مطلق و هم عملکرد نسبی برای منطقه محاسبه گردد.
[9] - De Vaus
[10] - در مقاصد اکتشافی هدف تلخیص مجموعه ای از داده ها و یا پیدا کردن متغیرهای مکنون یا سازه های یک محموعه متغیر اندازه گیری شده است. برای رسیدن به این هدف از روش تحلیل عامل مشترک Common factor analysis یا تحلیل مولفه های اصلی Principal component analysis و با بکارگیری ماتریس همبستگی یا کواریانس متغیرهای اندازه گیری شده استفاده می شود. در مقاصد تاییدی هدف پژوشگر تایید ساختار عاملی ویژه ای میباشد، درباره تعداد عامل ها به طور آشکارا فرضیه ای بیان میشود و برازش ساختار عاملی مورد نظر در فرضیه با ساختار کواریانس متغیرهای اندازهگیری شده مورد آزمون قرار میگیرد.
[11] - برای مطالعه بیشتر در مورد روش تحلیل عاملی مراجعه کنید به:
کلاین، پ. (۱۳۹۲). راهنمای آسان تحلیل عاملی، ترجمه صدرالسادات، س. ج. و مینایی، ا.، انتشارات سمت، چاپ سوم، تهران.
نظری، ج. و م. مختاری (۱۳۸۸)، تحلیل عاملی و کاربرد آن در علوم اجتماعی، اطلاع رسانی و کتابداری ،کتاب ماه علوم اجتماعی، (۱۴)، ۲۰-۳۳.