Subject Areas :
1 -
Keywords:
Abstract :
فصلنامه راهبرد توسعه/ سال هفدهم/ شماره 4 (پیاپی 68)/ زمستان 1400/ 130-110
Quarterly Journal of Development Strategy, 2022, Vol. 17, No.4 (68), 110-130
طراحی مدل ساختاری تفسیری توسعه پایدار
کارآفرینی روستایی (مطالعه موردی: استان گلستان)
حمید رضائی1
سید مهدی خاکزادیان2
مهسا زمانی3
(تاريخ دريافت 3/11/99 ـ تاريخ تصويب 28/11/99)
نوع مقاله: علمی پژوهشی
چکیده
هدف پژوهش حاضر طراحی مدل ساختاری تفسیری توسعه پایدار کارآفرینی روستایی در استان گلستان بوده است. بنابراین، این تحقیق بر اساس هدف از نوع توسعه اي – کاربردي و بر اساس روش، توصیفی- همبستگی است. براي این منظور در گام اول عناصر تشکیل دهنده الگوی توسعه پایدار کارآفرینی روستایی از ادبیات نظري (به روش مرور نظامند) و مصاحبه با خبرگان (تحلیل محتوا) شناسایی شد. خروجی این مرحله شناسایی 29 مولفه در قالب چهار بعد اصلی بود. در گام بعدي به منظور برقراري ارتباط و توالی بین ابعاد و ارائه مدل ساختاري شان از روش مدلسازي ساختاري تفسیري بهره گرفته شد که در این روش بر اساس مد نظرات خبرگان و تجزیه و تحلیل هاي صورت گرفته، مدل توسعه پایدار کارآفرینی روستایی احصا گردید. نتایج تحقیق بیانگر آن است که ابعاد اجتماعی و محیطی در سطح اول و اقتصادی و نهادی در سطح دوم قرار گرفتند.
واژگان کلیدی: تحلیل محتوا ، توسعه پایدار ، کارآفرینی روستایی ، مدلسازي ساختاري تفسیري، مرور نظام مند.
(1)-مقدمه
روستا و جامعه روستایی بخش مهمی از جوامع در حال توسعه را تشکیل می دهند. تجربه توسعه در این گروه از جوامع نشان می دهد که توسعه روستایی نقش مهمی در رسیدن به اهداف توسعه دارد. به گونه ای که بسیاری از صاحب نظران توسعه روستایی را موتور محرکه توسعه در کشورهای جهان سوم به خصوص در مراحل اولیه توسعه دانسته و دستیابی به آن را ضرورتی اجتناب پذیر می دانند (عبدی و همکاران،1398). امروزه مناطق روستایی کشورهای در حال توسعه، بویژه کشور ما، از چالش های متعددی از قبیل فقر، بیکاری پنهان، تخریب محیط زیست، تداوم نابرابری در توزیع فرصت ها و منابع میان نواحی شهری و روستایی رنج می برند، که بیانگر عدم موفقیت راهبردهای گذشته توسعه روستایی برای ارائه راه حل موفقیت آمیزی برای بر طرف ساختن آنها می باشد.از سویی دیگر، این راهبردها در توزیع منافع حاصل از رشد و توسعه نیز موفق نبوده و منجر به بروز و تشدید چالش های مذکور شده است (رضائی مقدم و معصومی،1397). بی گمان چنان چه قرار باشد در یک منطقه روستایی مسیر رو به رشدی جهت توسعه در پیش گرفته شود و کلیه مراتب و مراحل آن با سرعت پشت سر نهاده شود باید همه امکانات و عوامل ملی و محلی آن منطقه بسیج گردیده تا هم با صرف کمترین هزینه و هم در ابعاد گسترده تر بتواند از همه مواهب و نتایج آن منتفع گردند. در این راستا کارآفرینی روستایی به عنوان یک رویکرد اساسی و موازی با اهداف توسعه روستایی می تواند کمک شایانی به این امر بنماید (رضائی و همکاران،1397). تقویت کارآفرینی روستایی و ایجاد بستر مناسب برای توسعه، از ابزارهای پیشرفت کشورها به ویژه کشورهای در حال توسعه است (تقدیسی و همکاران،1394). برای اینکه کارآفرینی در روستاها را توسعه دهیم نیازمند شناسایی ظرفیت ها و قابلیت های موجود در روستاها و مردم روستایی هستیم زیرا کارآفرینی با تاکید بر منابع محلی صورت می گیرد. از این رو باید مقتضیات مکانی و زمانی روستاها از جمله در زمینه اقتصادی ، اجتماعی، محیطی و نهادی را باید در نظر گرفت. روستاهای استان گلستان همچون سایر مناطق کشور با مشکلاتی مواجه اند که با برنامه ریزی اصولی و ایجاد اشتغال و کارآفرینی روستایی در این استان می توان موجبات شکوفایی همه جانبه و بیش از پیش (از نظر کشاورزی، صنعت، خدمات و گردشگری) را فراهم ساخت. از آنجایی که کارآفرینی و ایجاد مشاغل جدید در روستاهای استان گلستان در سطح پایینی است لذا انجام چنین تحقیقی در جهت شناسایی مولفه های توسعه پایدار کارآفرینی روستایی و بهبود وضعیت این مولفه ها در روستاهای استان گلستان ضروری به نظر می رسد، بر این اساس، سؤال پژوهش که به عبارت دیگر هدف تحقیق نیز هست شکل می گیرد عبارت است از: مدل ساختاری تفسیری توسعه پایدار کارآفرینی روستایی در استان گلستان چگونه است؟
(2)-مبانی نظری و پیشینه تحقیق
کارآفرینی روستایی
کارآفرینی روستایی از مهمترین مباحث مطرح در حوزه کارآفرینی در چند سال اخیر می باشد. كارآفريني روستايي و كارآفرينان روستايي در اصل هيچ تفاوتي با ساير كارآفرينان و كارآفريني ندارند. درواقع، كارآفرينان روستايي همان ويژگي هايي را دارند كه كارآفرينان مناطق ديگر دارند، حتّي به دليل بالا بودن ريسك در فعاليت ها و محيط هاي روستايي، همچنين به دليل كمبود امكانات و ضعف مديريت در محيط هاي روستايي، كارآفرينان روستايي بايد به مراتب، قدرت ريسك پذيري بيشتري نسبت به ديگران داشته باشند. پترين4(1994)، كارآفريني روستايي را به سه صورت زير تعريف مي كند:
1 - كارآفريني به عنوان نيرويي مي تواند، منابع ديگر را براي پاسخ گويي به يك تقاضاي بي پاسخ بازار، بسيج كند؛
2 - توانايي خلق و ايجاد چيزي از هيچ است؛
3 - فرايند خلق ارزش، به وسيله تركيب مجموعه واحدي از منابع در راستاي بهره گيري از يك فرصت (آندری و همکاران5،2016).
كارآفريني روستايي را مي توان به اين صورت تعريف كرد : شناسايي فرصت هاي جديد ، نوآوري و خلاّقيت در فعاليت هاي كشاورزي و غيركشاورزي، نوآوري و خلاّقيت در كاربري زمين و در واقع، استفاده بهينه، متنوع و نوآورانه از منابع روستا در راستاي توسعه پايدار روستايي است (حسینی نیا و فلاحی ،1396). از نظر ورتمن، کارآفرینی روستایی عبارت است از ایجاد سازمانی جدید که یک تولید یا خدمت جدید را معرفی یا بازار جدیدي را ایجاد می کند و یا از فناوري جدید در محیط روستایی استفاده می نماید (رایجا6،2014).
توسعه پایدار کارآفرینی روستایی
توسعة روستايي امروزه بيش از گذشته با پديدة كارآفريني سروكار دارد. نهادهاي مروج توسعة روستايي، كارآفريني را مداخله اي راهبردي مي دانند كه مي تواند فرايند توسعة روستايي را تسريع بخشد. در همۀ جوامع، ایجاد و تقویت کارآفرینی کم و بیش مورد تأکید است و دیدگاه ها و روشهای مختلفی برای ارتقای آن ارائه شده است که برحسب شرایط هر جامعه می توان از آنها بهره گرفت (رضائی و همکاران،1397). به طورکلی، یکی از عوامل مؤثر در توسعه پایدار روستایی، کارآفرینی است؛ به همین دلیل، سنجش میزان کارآفرینی روستاییان و تلاش برای توسعه و تقویت کارآفرینی در فرآیند توسعه پایدار روستایی، از طریق فراهم کردن زمینه های اولیۀ آن، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. نقش کارآفرینی در توسعه پایدار روستایی از آنجا ناشی می شود که فرد کارآفرین می تواند با شناسایی فرصت ها و مشکلات موجود، به ابداع راه کارهای نوین در جهت رشد و توسعه همت گمارد.بدین ترتیب کارآفرینی می تواند از طریق ایجاد اشتغال، بهبود کیفیت زندگی، توزیع مناسب درآمد و بهره برداری بهینه از منابع ، نقش مهمی در توسعه پایدار روستایی داشته باشد. ارتباط بین کارآفرینی و توسعه پایدار روستایی با در نظر گرفتن کارآفرینی به عنوان قابلیت با اثر مثبت بر روی جنبه های اقتصادی ، اجتماعی و محیطی آن است. به طوری که، رابطه بین کارآفرینی و توسعه پایدار روستایی به ارتباط بین کسب و کار و محیط آن بستگی دارد،که خود می تواند به عنوان یک رابطه دوسویه عمل کند (آندری و همکاران،2016). در این فرآیند، از یک سو فرصت های بازار و سیاست های پشتیبان توسعه پایدار از طریق شکل دهی و توسعه کسب و کارهای جدید می توانند راه های جدیدی برای تامین محصولات و خدماتی به استفاده بهینه منابع توجه دارند، را معرفی کنند که خود زمینه را برای ایجاد موسسات و فعالیت های اقتصادی دوست دار محیط فراهم می کند، و از سوی دیگر کسب و کارهای جدید ممکن است به افزایش ریسک های زیست محیطی بیانجامد که این مساله را می توان در قالب فشارهای محیطی مانند مقررات ایمنی ، اخلاقی ، اجتماعی و ... بررسی نمود که می تواند روند ایجاد کسب و کارهای جدید را تحت تاثیر قرار دهد(شاهد و فتحی نیا،1395). با در نظر گرفتن اهمیت و ضرورت کارآفرینی روستایی درسال هاي اخیر مطالعات متعددي در این حوزه صورت گرفته است که در ادامه به طور خلاصه به تبیین نتایج برخی از آن ها پرداخته شده است لیکن تحقیقی بر اساس مدل سازی ساختاری- تفسیری در این حوزه انجام نشده است:
عبدی و همکاران(1398) تحقیقی با عنوان بررسی اثر اعتبارات خُرد دولتی برکارآفرینی و توسعه پایدار روستایی شهرستان جوانرود، انجام داده اند. نتایج نشان می‌دهد که اعتبارات خُرد بترتیب در رتبه اول روی بُعد اقتصادی و رتبه دوم روی بُعد اجتماعی– فرهنگی و در رتبه سوم بر روی بُعد کالبدی تأثیرگذار بوده است. رضائی و همکاران(1397) تحقیقی با عنوان طراحی الگوی توسعه پایدار کارآفرینی روستایی با استفاده از تکنیک دلفی فازی، انجام داده اند. تحقق اهداف تحقیق ، با بهره گیری از روش دلفی فازی در شناسایی 29 عامل اصلی موثر بر توسعه پایدار کارآفرینی روستایی، وزن دهی عوامل یا معیار مدل پیشنهادی و طبقه بندی آنها در 4 گروه کلی: اقتصادی،اجتماعی، محیطی و نهادی، میسر شده است. رضائی مقدم و معصومی (1397) تحقیقی با عنوان کارآفرینی روستایی پایدار: پاسخی به پیامدهای توسعه بی حد و مرز کارآفرینی در نواحی روستایی، انجام داده اند. نتایج نشان داد که پیامدها در سه گروه اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی قابل دسته بندی هستند. حسینی نیا و فلاحی(1396) تحقیقی با عنوان عوامل مؤثر بر توسعه کارآفرینی روستایی (نمونه مطالعه: مناطق روستایی شهرستان منوجان)،انجام داده اند. یافته های پژوهش، عوامل مؤثر بر توسعه کارآفرینی روستایی را در قالب این نُه مقوله اصلی طبقه بندی کرد: عوامل فردی، فرهنگی‌اجتماعی، زیرساختی، طبیعی و بوم‌شناختی، قانونی، آموزشی، نهادی، سیاسی و اقتصادی. علوی زاده(1396) تحقیقی با عنوان کارآفرینی و نقش آن در توسعۀ پایدار روستایی (مطالعۀ موردی: استان ایلام)، انجام داده است. نتایج نشان داد عوامل موثر بر کارآفرینی عبارتند از: ویژگیهای فردی- نهادی و زیرساختی- فرهنگی- اجتماعی- اقتصادی. شاهد و فتحی نیا(1395) تحقیقی با عنوان بررسی عوامل موثر در توسعه کارآفرینی روستایی، با تأکید بر عوامل محیطی و زیر ساختی،انجام داده اند. نتایج نشان داد عوامل محیطی و زیرساختی نظیر فراهم آوردن امکان دسترسی به سرمایه به خصوص سرمایه های مخاطره پذیر، اعطای وام به کارآفرینان، توسعه امکانات حمل ونقل و گسترش سیستم های اطلاعاتی و ارتباطی، اتصال به منابع اطلاعات و دانش همگانی، گسترش امکانات زندگی در روستاها و موارد دیگر از این دست، زمینه را برای توسعه کارآفرینی در روستاها فراهم می کند. تقدیسی و همکاران(1394) تحقیقی با عنوان تحلیل عوامل مؤثر در زمینه های توسعه کارآفرینی نواحی روستایی،انجام داده اند. نتایج نشان داد که این عوامل عبارتند از: اقتصادی، اجتماعی و زیرساختی. ولائی و همکاران(1394) تحقیقی با عنوان تحلیل عوامل مؤثر بر توسعه پایدار روستایی با تأکید بر کارآفرینی(مطالعه موردی: دهستان مرحمت آباد شمالی- شهرستان میاندوآب)،انجام داده اند. نتایج نشان داد این عوامل عبارتند از: اقتصادی و فردی- تنوع اقتصادی-نیروی انسانی ماهر- توانمندی اقتصادی و رضایت مندی- ظرفیت سازی- اعتماد به نفس و آینده نگری- آگاهی و زیرساختی. اسماعیلی و همکاران(1394) تحقیقی با عنوان بررسی عوامل موثر بر رشد کار آفرینی در تقویت جوامع روستایی در راستای توسعه پایدار، انجام داده اند. نتایج نشان داد که کارآفرینی از یک سو، سبب افزایش تولیدات کشاورزی، نوسازی جامعه روستایی، افزایش اشتغال زایی در بخش کشاورزی و تامین امکانات اولیه از جمله غذا، مسکن و غیره شده است و از سوی دیگر، زمینه را برای سرمایه گذاری موسسات مالی در جهت ارتقاء و بهبود کیفیت زندگی روستائیان، ارائه خدمات مشاوره و نیز برگزاری دوره های آموزشی برای راه اندازی کسب و کارهای غیر کشاورزی شده است. قاسمی و خدابخشی (1391) تحقیقی با عنوان بررسی و تحلیل ساز وکارهای توسعه کارآفرینی روستایی (مورد مطالعه: شهرستان کنگاور)،انجام داده اند. نتایج نشان داد که اعطای تسهیلات بانکی با بهره پایین به متقضایان، اعطای یارانه به بخش کشاورزی و وضع سیاست های حمایتی مناسب در بخش کشاورزی به ترتیب در بالاترین رتبه ها قرار گرفتند. ریچارد7(2020) تحقیقی با عنوان عوامل موثر بر کارآفرینی روستایی،انجام داده است . نتایج نشان این عوامل عبارتند از: عوامل اقتصادی-اجتماعی- آموزشی.
جدول(1)- ابعاد و مولفه های توسعه پایدار کارآفرینی روستایی بر اساس ادبیات تحقیق
ابعاد | مولفه | منبع |
اقتصادی | جذب سرمایه گذاری های داخلی | عبدی و همکاران(1398)- ریچارد (2020) |
جذب سرمایه گذاری های خارجی | رضائی و همکاران(1397)- ریچارد (2020) | |
ارائه تسهیلات بانکی | رضائی مقدم و معصومی (1397) | |
میزان درآمد | حسینی نیا و فلاحی(1396) | |
افزایش شبکه بازاریابی محصولات روستاییان | علوی زاده(1396)- ریچارد (2020) | |
گسترش صنایع دستی | شاهد و فتحی نیا(1395) | |
گسترش مشاغل خرد | تقدیسی و همکاران(1394) | |
گسترش صنایع تبدیلی | ولائی و همکاران(1394)- ریچارد (2020) | |
اجتماعی | تقویت مشارکت روستاییان در سیاست های مربوط به خودشان | بوزر جمهری و همکاران(1394) |
ارائه آموزش های غیر رسمی برای افزایش سطح دانش روستاییان | قاسمی و خدابخشی(1391) | |
استفاده از تجربیات بومی روستاییان | حسینی نیا و فلاحی(1396)- ریچارد (2020) | |
بهبود مسئولیت اجتماعی | علوی زاده(1396) | |
ایجاد گروه های اجتماعی خودجوش | شاهد و فتحی نیا(1395)- ریچارد (2020) | |
آموزش های جمعی در رابطه با کارآفرینی | تقدیسی و همکاران(1394)- ریچارد (2020) | |
افزایش کیفیت زندگی روستاییان | ولائی و همکاران(1394)- ریچارد (2020) | |
محیطی | افزایش آگاهی روستاییان نسبت به محیط زیست | عبدی و همکاران(1398) |
فراهم کردن زیرساخت های مناسب | رضائی و همکاران(1397) | |
ارائه فناوری های جدید به روستاییان | رضائی مقدم و معصومی (1397) | |
بهبود سیستم حمل و نقل | حسینی نیا و فلاحی(1396) | |
افزایش ارتباطات فیزیکی | علوی زاده(1396) | |
میزان رضایت از کیفیت جاده ها | شاهد و فتحی نیا(1395) | |
نهادی | کاهش مالیات برای کارآفرینان روستایی | تقدیسی و همکاران(1394) |
افزایش شرکت های تعاونی روستایی | رضائی مقدم و معصومی (1397) | |
کاهش قوانین دست و پاگیر اداری | حسینی نیا و فلاحی(1396) | |
افزایش همکاری نهاد های دولتی با کارآفرینان روستایی | علوی زاده(1396) | |
افزایش همکاری نهاد های خصوصی با کارآفرینان روستایی | شاهد و فتحی نیا(1395) | |
افزایش همکاری دولت در اعطای مجوز راه اندازی کسب و کارهای جدید | تقدیسی و همکاران(1394) | |
افزایش سیاست های تشویقی دولت به کارآفرینان روستایی | ولائی و همکاران(1394) | |
ایجاد مراكز رشد روستايي | بوزر جمهری و همکاران(1394) |
منبع: یافته های تحقیق
(3)-مواد و روش ها
تحقیق حاضر بر اساس هدف از نوع توسعه اي – کاربردي و بر اساس روش، توصیفی- همبستگی است. تیم مشارکت کننده تحقیق 10 نفر از خبرگان نظری و تجربی می باشند که به روش هدفمند و تکنیک گلوله برفی انتخاب شده اند و محقق به دنبال طراحی الگوی توسعه پایدار کارآفرینی روستایی با استفاده از مدل سازی ساختاری- تفسیری در استان گلستان بود. در این تحقیق از مراحل مختلفی و در هر مرحله از روش هاي گوناگونی براي پیشبرد آن استفاده شده است. این پژوهش در دو مرحله اصلی انجام شده است. در مرحله شناخت از طریق بررسی و مطالعه ادبیات موضوعی نسبت به درك و شناخت عمیق مسأله اقدام شد که در این مرحله با استفاده از رویکرد مرور نظام مند مقالات و منابع مهم در این حوزه شناسایی شد و سپس با مطالعه دقیق آن ها متغیرهاي اولیه و مناسب براي الگوی توسعه پایدار کارآفرینی روستایی استخراج گردید. در ادامه جهت بومی سازي مدل و توجه به شرایط و مقتضیات جامعه مورد بررسی از طریق تشکیل جلسات و انجام مصاحبه عمیق با خبرگان حوزه تحقیق و به دنبال آن با استفاده از روش کیفی تحلیل محتوا، متغیرهاي تأثیرگذار در الگوی توسعه پایدار کارآفرینی روستایی به دست آمد. پس از مرور نسبتاً جامع ادبیات تحقیق و بررسی نظرات خبرگان و شناسایی عوامل و متغیرهاي مهم در الگوی توسعه پایدار کارآفرینی روستایی ، در مرحله طراحی به منظور برقراري ارتباط بین ابعاد توسعه پایدار کارآفرینی روستایی و دستیابی به مدل ساختاري آن از روش مدل سازي ساختاری تفسیری(ISM) استفاده شده است. روش مدلسازی ساختاري تفسيري که به عنوان يکي از روش هاي تصميم گيري گروهي و جايگزيني براي روشهاي آماري چون تحليل معادلات ساختاري يا تحليل مسير مي باشد، يک فرايند يادگيري تعاملي است که در آن مجموعه اي از عناصر مختلف و به هم مرتبط در يک مدل نظام مند جامع ساختاردهي مي شوند(وارفیلد8،1974). اين روش شناسي به ايجاد و جهت دادن به ،روابط پيچيده ميان عناصر يک سيستم کمک مي نمايد(فایسال و همکاران9،2006) و با بهره گيري از اصول رياضي و بر پايه نظر متخصصان، امکان شناسايي و تبيين روابط پيچيده بين عناصر را فراهم مي آورد، الگوهاي ذهني ناپيوسته و غير شفاف را به الگوهايي عيني و هدفمند بدل مي سازد و با دسته بندي اين عناصر در چند سطح به تحليل ارتباط آن ها مي پردازد. يکي از اصلي ترين منطق هاي اين روش آن مي باشد که همواره عناصري که در يک سيستم اثرگذاري بيشتري بر ساير عناصر دارند، از اهميت بالاتري برخوردارند. مدلي که با استفاده از اين متدولوژي به دست مي آيد، ساختاري از يک مسئله يا موضوع پيچيده،يک سيستم يا حوزه مطالعاتي را نشان مي دهد که الگويي به دقت طراحي شده مي باشد(فایسال و همکاران،2006). به طور خلاصه مراحل اجراي مدل سازي ساختاري تفسیري به صورت ذیل است که در ادامه هر یک از آنها تشریح می شود.
1- شناسایی ابعاد و مولفه هاي توسعه پایدار کارآفرینی روستایی
2- تعیین رابطه مفهومی بین ابعاد با استفاده از رویکرد مدل سازي ساختاري تفسیري
2-1 - تشکیل ماتریس خود تعاملی ساختاري
2-2 - تشکیل ماتریس دستیابی
2-3 - تعیین روابط و سطح بندي بین ابعاد
3- ترسیم مدل و شبکه تعاملات ابعاد توسعه پایدار کارآفرینی روستایی.
جدول(2)- مشخصات خبرگان(مصاحبه شوندگان)
شماره مصاحبه | سمت سازمانی | موسسه یا دانشگاه محل اشتغال |
1 | مدیر کل | استانداری گلستان |
2 | رئیس دانشگاه | دانشگاه گلستان |
3 | مدیر مرکز رشد | دانشگاه آزاد اسلامی علی آباد کتول |
4 | مدیر مرکز رشد | دانشگاه آزاد اسلامی گرگان |
5 | رئیس دانشگاه | دانشگاه گنبدکاووس |
6 | محقق کارآفرینی(مدرس دانشگاه) | دانشگاه گلستان |
7 | محقق کارآفرینی(مدرس دانشگاه) | دانشگاه گنبدکاووس |
8 | محقق کارآفرینی(مدرس دانشگاه) | دانشگاه آزاد اسلامی علی آباد کتول |
9 | محقق کارآفرینی(مدرس دانشگاه) | دانشگاه آزاد اسلامی علی آباد کتول |
10 | محقق کارآفرینی(مدرس دانشگاه) | دانشگاه آزاد اسلامی گرگان |
(4)-یافته ها
گام 1: شناسایی ابعاد و مولفه هاي الگوی توسعه پایدار کارآفرینی روستایی
همان طور که پیشتر عنوان شد براي دستیابی به عناصر تشکیل دهنده الگوی توسعه پایدار کارآفرینی روستایی در دو مرحله اقدام شده است. در مرحله اول، پس از بررسی و مطالعه مقالات، پایان نامه ها و کتب مرتبط براي شناسایی عوامل مؤثر در توسعه پایدار کارآفرینی روستایی ، روش مرور نظام مند ادبیات نظري مورد توجه قرارگرفته است. مرور نظام مند (سیستماتیک) ادبیات نظري مشتمل بر پنج مرحله متوالی است و عبارت است از تنظیم دقیق سؤال پژوهش، به کارگیري معیاري جهت شمول و عدم شمول منابع، شناسایی مطالعات مرتبط، ارزیابی و انتخاب تفاسیر (نوشته ها) و ترکیب نتایج. مرور نظام مند و سیستماتیک ادبیات نظري، امروزه معتبرترین و قابل اتکاترین روش جهت شناسایی و ترکیب دانش موجود در مورد یک موضوع مرتبط با اهداف پژوهش است(لاویس و همکاران10،2005). بدین منظور و بر اساس روش ارائه شده، خروجی این فرایند یازده مقاله علمی است که پس از مطالعه دقیق آنها عناصر تشکیل دهنده الگوی توسعه پایدار کارآفرینی روستایی استخراج گردید. در ادامه مرحله شناخت جهت تکمیل اطلاعات و غناي مبانی نظري و همچنین توجه به شرایط بومی ، جلسات مصاحبه عمیق با خبرگان و صاحب نظران برگزار شد. در تحقیقات کیفی مصاحبه جامع یا گفت وگوي هدف دار یکی از روش هاي شناخته شده است که براي جمع آوري داده ها به صورت فزاینده اي مورد استفاده قرار می گیرد. در این پژوهش و در این مرحله با ده نفر از خبرگان و متخصصین آشنا به موضوع، مصاحبه انجام پذیرفت که بر اساس پروتکل مصاحبه تأکید بر روي عوامل تشکیل دهنده الگوی توسعه پایدار کارآفرینی روستایی و لزوم و یا عدم لزوم تغییر و سازگاري آن ها در هنگام فعالیت بود. در این مرحله از روش تحلیل محتوا استفاده شده است. در این پژوهش پس از انجام فرایند تحلیل محتوا و دستیابی به مولفه ها و ترکیب آنها با مولفه هاي به دست آمده از ادبیات نظري، ابعاد مربوط به عناصر تشکیل دهنده الگوی توسعه پایدارکارآفرینی روستایی پس از اخذ تائید خبرگان حاصل شد و بدین ترتیب درمجموع 29 مولفه در قالب چهار بعد اصلی طبقه بندي گردید.
جدول(3)- ابعاد و مولفه های توسعه پایدار کارآفرینی روستایی بر اساس نظر خبرگان
ابعاد | مولفه | مصاحبه شونده 1 | مصاحبه شونده 2 | مصاحبه شونده 3 | مصاحبه شونده 4 | مصاحبه شونده 5 | مصاحبه شونده 6 | مصاحبه شونده 7 | مصاحبه شونده 8 | مصاحبه شونده 9 | مصاحبه شونده 10 |
اقتصادی | جذب سرمایه گذاری های داخلی | + |
|
| + | + |
| + |
| + |
|
جذب سرمایه گذاری های خارجی |
| + | + |
|
| + |
|
|
| + | |
ارائه تسهیلات بانکی | + |
| + |
|
| + | + |
| + | + | |
میزان درآمد | + |
|
| + | + |
|
| + | + | + | |
افزایش شبکه بازاریابی محصولات روستاییان |
| + | + |
|
|
| + |
|
|
| |
گسترش صنایع دستی | + |
| + | + |
| + |
| + | + |
| |
گسترش مشاغل خرد |
| + | + |
| + |
| + |
|
| + | |
گسترش صنایع تبدیلی | + |
|
| + | + | + |
| + | + |
| |
اجتماعی | تقویت مشارکت روستاییان در سیاستهای مربوط به خودشان | + | + |
| + |
|
| + |
| + | + |
ارائه آموزش های غیر رسمی برای افزایش سطح دانش روستاییان |
|
| + | + |
| + | + | + |
| + | |
استفاده از تجربیات بومی روستاییان | + | + |
|
| + |
|
| + | + |
| |
بهبود مسئولیت اجتماعی | + |
| + | + | + |
| + | + | + | + | |
ایجاد گروه های اجتماعی خودجوش |
| + | + |
|
| + |
| + |
| + | |
آموزش های جمعی در رابطه با کارآفرینی | + |
| + | + | + |
| + |
| + | + | |
افزایش کیفیت زندگی روستاییان | + |
|
|
| + |
|
| + | + |
| |
محیطی | افزایش آگاهی روستاییان نسبت به محیط زیست |
| + |
| + |
|
| + |
|
| + |
فراهم کردن زیرساخت های مناسب | + |
| + |
|
| + |
|
|
| + | |
ارائه فناوری های جدید به روستاییان | + |
| + |
|
| + | + |
| + | + | |
بهبود سیستم حمل و نقل | + |
|
| + | + |
|
| + | + | + | |
افزایش ارتباطات فیزیکی |
| + | + |
|
|
| + |
|
|
| |
میزان رضایت از کیفیت جاده ها | + |
| + | + |
| + |
| + | + |
| |
نهادی | کاهش مالیات برای کارآفرینان روستایی |
| + | + |
| + |
| + |
|
| + |
افزایش شرکت های تعاونی روستایی | + |
|
| + | + | + |
| + | + |
| |
کاهش قوانین دست و پاگیر اداری | + | + |
| + |
|
| + |
| + | + | |
افزایش همکاری نهاد های دولتی با کارآفرینان روستایی |
|
| + | + |
| + | + | + |
| + | |
افزایش همکاری نهاد های خصوصی با کارآفرینان روستایی | + | + |
|
| + |
|
| + | + |
| |
افزایش همکاری دولت در اعطای مجوز راه اندازی کسب و کارهای جدید | + |
| + | + | + |
| + | + | + | + | |
افزایش سیاست های تشویقی دولت به کارآفرینان روستایی |
| + | + |
|
| + |
| + |
| + | |
ایجاد مراكز رشد روستايي | + |
| + | + | + |
| + |
| + | + |
منبع: یافته های تحقیق
نتایج حاصل از جدول(3) نشان داد که مؤلفه ها توسط مصاحبه شوندگان حداقل سه بار و حداکثر تا هشت بار مورد اشاره و تاکید قرار گرفتند. در مجموع پس از اجرای فرایند تلفیق مولفه ها، تعداد 29 مولفه در 4 بعد مورد شناسایی و تأیید قرار گرفت که شامل اقتصادی – اجتماعی- محیطی و نهادی می باشند.
گام 2. تعیین رابطه مفهومی بین ابعاد
مرحله اول: تشکیل ماتریس خود تعاملی ساختاري
براساس نتایج گام قبلی، گام بعدي شناسایی الگوي روابط علی میان آنها است. جهت انعکاس روابط درونی میان معیارهاي اصلی از دیدگاه خبرگان استفاده شده است در این تکنیک متخصصان قادرند با تسلط بیشتري به بیان نظرات خود در رابطه با اثرات (جهت و شدت اثرات) میان عوامل بپردازند. ماتریس ،هم رابطه علی و معلولی بین عوامل را نشان می دهد و هم اثرپذیري و اثرگذاري متغیرها را نمایش می دهد. در این مرحله متغیرهاي مساله به صورت دو به دو و زوجی با هم مقایسه شدند و پاسخ دهندگان با استفاده از نمادهاي V, A ,O ,X به تعیین روابط بین متغیرها پرداختند. بعد از نظر خواهی از خبرگان ماتریس خودتعاملی ساختاري طبق جدول (5) بدست آمد.
جدول (4)- علائم مورد استفاده در طراحی مدل ساختاري- تفسیري
V | A | X | O |
متغیر i برj تاثیر دارد | متغیر j برi تاثیر دارد | رابطه دوسویه | عدم وجود رابطه |
جدول(5)- ماتریس خود تعاملی ساختاري
ردیف | ابعاد | 1 | 2 | 3 | 4 |
1 | اقتصادی | 1 | V | O | X |
2 | اجتماعی |
| 1 | O | A |
3 | محیطی |
|
| 1 | A |
4 | نهادی |
|
|
| 1 |
منبع: یافته های تحقیق
مرحله دوم: ماتریس دستیابی
در این مرحله، ماتریس خود تعاملی ساختاري به یک ماتریس دودویی تبدیل می شود. از این طریق، ماتریس دسترسی اولیه بدست می آید. از طریق تبدیل نمادهاي V, A ,O ,X به صفر و یک براي هر متغیر ماتریس خود تعاملی ساختاري به یک ماتریس دودویی تبدیل شده که به اصطلاح ماتریس دسترسی اولیه خوانده می شود. قوانین تبدیل این نمادها به شرح زیر است : در صورتی که ورودي(i,j) (محل تلاقی سطر i وستونj ) در ماتریس خود تعاملی ساختاري V باشد در ورودی (i,j) در ماتریس اولیه یک و در ورودي(j,i) صفر قرار داده می شود ، در صورتی که ورودي(i,j) در ماتریس خود تعاملی ساختاري A باشد در ورودی (i,j) در ماتریس اولیه صفر و در ورودي(j,i) یک قرار داده می شود، در صورتی که ورودي(i,j) در ماتریس خود تعاملی ساختاري X باشد در ورودی(i,j) در ماتریس اولیه یک و در ورودي(j,i) یک قرار داده می شود و در صورتی که ورودي(i,j) در ماتریس خود تعاملی ساختاريO باشد در ورودی(i,j) در ماتریس اولیه صفر و در ورودي(j,i) صفر قرار داده می شود. ماتریس دسترسی اولیه طبق توضیحات فوق براي ماتریس خودتعاملی ساختاري مرحله قبل به صورت جدول (6) می باشد.
جدول (6)- ماتریس دسترسی اولیه
ردیف | ابعاد | 1 | 2 | 3 | 4 |
1 | اقتصادی | 1 | 1 | 0 | 1 |
2 | اجتماعی | 0 | 1 | 0 | 0 |
3 | محیطی | 0 | 0 | 1 | 0 |
4 | نهادی | 1 | 1 | 1 | 1 |
منبع: یافته های تحقیق
پس از تشکیل ماتریس دسترسی اولیه با دخیل نمودن انتقال پذیري در روابط متغیرها، ماتریس دسترسی نهایی تشکیل می شود. براي اطمینان باید روابط ثانویه کنترل شود. انتقال پذیري به معناي آن است که اگر متغیر A بر B تاثیر داشته باشد و B بر C تاثیر داشته باشد در این صورت باید Aنیز بر C تاثیر داشته باشد. یعنی اگر بر اساس روابط ثانویه باید اثرات مستقیم لحاظ شده باشد اما در عمل این اتفاق نیفتاده باشد باید جدول تصحیح شود و رابطه ثانویه را نیز نشان داد. ماتریس دسترسی نهایی به صورت جدول (7) بدست می آید.
جدول (7)- ماتریس دسترسی نهایی
ردیف | ابعاد | 1 | 2 | 3 | 4 |
1 | اقتصادی | 1 | 1 | 1 | 1 |
2 | اجتماعی | 0 | 1 | 0 | 0 |
3 | محیطی | 0 | 0 | 1 | 0 |
4 | نهادی | 1 | 1 | 1 | 1 |
منبع: یافته های تحقیق
مرحله سوم: تعیین روابط و سطح بندي بین ابعاد
براي تعیین روابط و سطح بندي ابعاد باید مجموعه خروجی ها و مجموعه ورودی ها براي هر بعد از ماتریس دریافتی استخراج شود. مجموعه خروجی ها شامل خود بعد و ابعادی است که از آن تاثیر می پذیرد. مجموعه ورودي ها شامل خود بعد و ابعادی است که بر آن تاثیر می گذارند. پس از تعیین مجموعه هاي ورودي و خروجی، اشتراك این مجموعه ها براي هر یک از ابعاد تعیین می شود. از این طریق، مجموعه مشترك براي هر بعد به دست می آید. ابعادی که مجموعه خروجی و مشترك آن ها کاملاً مشابه باشند، در بالاترین سطح از سلسله مراتب مدل ساختاري تفسیري قرار می گیرند. به منظور یافتن اجزاي تشکیل دهنده سطح بعدي سیستم، اجزاي بالاترین سطح آن در محاسبات ریاضی جدول مربوط حذف می شود و عملیات مربوط به تعیین اجزاي سطح بعدي مانند روش تعیین اجزاي بالاترین سطح انجام می شود. این عملیات تا آنجا تکرار می شود که اجزاي تشکیل دهنده کلیه سطوح سیستم مشخص شوند. بدین ترتیب در این تحقیق طی دو مرحله سطوح دو گانه حاصل شد که به دلیل اختصار، نتیجه نهایی این دو مرحله در جدول (8) آمده است.
جدول (8)- تعیین روابط و سطوح ابعاد توسعه پایدار کارآفرینی روستایی
ابعاد | سطرها مجموعه خروجی (اثرگذاری) | ستون ها مجموعه ورودی (اثرپذیری) | اشتراک | سطح |
1 | 4-1 | 4-1 | 4-1 | دوم |
2 | 2 | 4-2-1 | 2 | اول |
3 | 3 | 4-3-1 | 3 | اول |
4 | 4-1 | 4-1 | 4-1 | دوم |
منبع: یافته های تحقیق
گام سوم: ترسیم مدل و شبکه تعاملات ابعاد توسعه پایدار کارآفرینی روستایی
پس از تعیین روابط و سطح متغیرها می توان آن ها را به شکل مدلی ترسیم کرد . به همین منظور ابتدا متغیرها برحسب سطح آن ها از بالا به پائین تنظیم می شوند و با استفاده از سطح بندي انجام شده دیاگرامی 1 با عنوان الگوی توسعه پایدار کارآفرینی روستایی ترسیم می شود. بدین صورت که ابعاد اجتماعی و محیطی که به عنوان سطح اول شناخته شده اند در اولین سطح دیاگرام قرار می گیرند و به همین ترتیب ابعاد اقتصادی و نهادی در سطح دوم دیاگرام قرار می گیرند. این دیاگرام در شکل (1) ارائه شده است.
شکل (1)- الگوی توسعه پایدار کارآفرینی روستایی با استفاده از روش ساختاری تفسیری
منبع: یافته های تحقیق
خوشه بندي ابعاد
به منظور بخش بندي ابعاد در ماتریس دستیابی نهایی باید براي هر یک از ابعاد قدرت نفوذ و وابستگی محاسبه شود. قدرت نفوذ یک بعد ، تعداد ابعادی است که متأثر از بعد مربوطه می شوند از جمله خود آن بعد. قدرت وابستگی نیز تعداد ابعادی است که بر بعد مربوطه تأثیر می گذارند و منجر به دستیابی به آن می شود. این قدرت هاي نفوذ و وابستگی در تحلیل ماتریس اثر ضرب ارجاع متقابل کاربردي (MICMAC)11 دسته بندي و استفاده می شوند که در آن ، معیارها به چهار گروه خودمختار ، وابسته ، متصل و مستقل تقسیم بندي می شوند(آذر و همکاران،1389).
جدول(9)- قدرت نفوذ – وابستگی ابعاد
ابعاد | 1 | 2 | 3 | 4 |
قدرت نفوذ | 4 | 1 | 1 | 4 |
قدرت وابستگی | 2 | 3 | 3 | 2 |
هدف از تحلیل ماتریس MICMAC تجزیه و تحلیل قدرت نفوذ و قدرت وابستگی متغیرهاست. همانطور که در شکل (2) مشاهده می شود ابعاد به چهار خوشه تقسیم شده اند. خوشه اول شامل معیارهایی است که داراي قدرت نفوذ و وابستگی ضعیف هستند. این متغیرها تقریباً از سیستم جدا می شوند زیرا داراي اتصالات ضعیف با سیستم هستند که در تحقیق حاضر هیچ بعدی در این خوشه قرار نگرفته اند و بیانگر ارتباط قوي متغیرها با همدیگر در الگوی توسعه پایدار کارآفرینی روستایی است. متغیرهاي وابسته در خوشه دوم قرار می گیرند که قدرت نفوذ ضعیف اما قدرت وابستگی بالایی دارند . ابعاد اجتماعی و محیطی در این خوشه قرار دارند. این متغیرها به طور عمده نتیجه الگوی توسعه پایدار کارآفرینی روستایی است و بدین معنی است که تغییر در سایر عناصر تشکیل دهنده الگو سبب تغییر در این متغیرها می گردد. خوشه سوم معیارهاي پیوندي قرار دارند که هم قدرت نفوذ و هم قدرت وابستگی قوي دارند. این متغیرها غیر ایستا هستند زیرا هر نوع تغییر در آنان می تواند سیستم را تحت تأثیر قرار دهد. در میان متغیرهاي الگوی توسعه پایدار کارآفرینی روستایی ، هیچ متغیری در این خوشه قرار ندارد. خوشه چهارم شامل معیارهاي مستقل است که قدرت نفوذ بالایی به همراه قدرت وابستگی پایینی دارند. در این خوشه ابعاد اقتصادی و نهادی به عنوان متغیرهای بنیادین و کلیدي بر سایر متغیرها اثر قابل توجه اي دارند.
شکل(2)- ماتریس قدرت نفوذ - وابستگی
منبع: یافته های تحقیق
(5)-نتیجه گیری و پیشنهادات
امروزه کارآفرینی به عنوان راهبردي اثربخش براي توسعه اقتصادي- اجتماعی کشورها شناخته شده است و توسعه آن می تواند نقش مهمی در اشتغال زایی پایدار، توسعه عدالت، کاهش فقر و حل مشکلات جامعه روستایی داشته باشد. کارآفرینان موتور محرکه توسعه اقتصادي هستند و در توسعه روستایی جایگاه ویژه اي دارند. توسعه روستایی را نیز می توان عاملی در بهبود شرایط زندگی افراد متعلق به قشر کم درآمد ساکن روستا و خودکفا ساختن آنان در روند کلی توسعه یک کشور دانست. توسعه روستایی جایگاه ویژه اي در بحث توسعه پایدار دارد، لذا در عصر حاضر کارآفرینی با داشتن منافعی از جمله ایجاد اشتغال، بهبود کیفیت زندگی، توزیع متناسب درآمد، کمک به حل معضلات اجتماعی، ایجاد رفاه اجتماعی از طریق دولت و مردم و همچنین استفاده از منابع و فعال شدن براي بهره برداري عظیم ملی، عامل مهمی در توسعه و رفاه ملل مختلف بوده و می باشد. بنابراین مسأله کارآفرینی از دیر باز وجود داشته و همیشه عامل مهمی در شکوفایی و توسعه روستاها قلمداد می شده است. به منظور توسعه پایدار روستاهای استان گلستان ، این تحقیق به دنبال دستیابی به مدل توسعه پایدار کارآفرینی روستایی بوده است که در این راستا در گام اول عناصر تشکیل دهنده این مدل از ادبیات نظري (به روش مرور نظام مند) و مصاحبه با خبرگان (تحلیل محتوا) شناسایی شد. خروجی این مرحله شناسایی 29 مولفه در قالب چهار بعد اصلی بود. در گام بعدي به منظور برقراري و ارتباط و توالی بین ابعاد و ارائه مدل ساختاري شان از روش مدلسازي ساختاري تفسیري بهره گرفته شد که در این روش بر اساس مد نظرات خبرگان و تجزیه و تحلیل هاي صورت گرفته، مدل توسعه پایدار کارآفرینی روستایی احصا گردید. نتایج تحقیق بیانگر آن است که ابعاد اقتصادی و نهادی پایه بنیادین توسعه پایدار هستند به طوري که فرآیند توسعه پایدار کارآفرینی روستایی از این ابعاد آغاز می شود. این عوامل می تواند با یکدیگر رابطه تعاملی و دوطرفه داشته باشند. روابط به دست آمده در مدل پیشنهادي بین فاکتورها (ابعاد) و یا عناصر تشکیل دهنده با ادبیات نظري و تحقیقات پیشین همخوانی دارد. همچنین این تحقیق منجر به طراحی مدلی شده است که باید به صورت جامع، شفاف و در قالب مراحلی متوالی بررسی شود. البته در این فرایند نکته اي که بسیار مهم است توجه کامل به تمامی ابعاد مدل توسعه پایدارکارآفرینی روستایی و پرهیز از جزئی نگري است چرا که تمامی اجزا مدل به همدیگر متصل و پیوسته هستند و با یکدیگر رابطه علی معلولی دارند به طوري که تغییر در یکی، تغییرات بعدي در سایر ابعاد را به همراه دارد.
در ادامه پیشنهاداتی ارائه می گردد:
- توسعه زیر ساخت هاي کارآفرینی روستایی به کمک راهبردهای زیر:
الف) اعطاي تخفیف هاي مالیاتی.
ب ) حمایت از صنایع کوچک و متوسط براي مدرنیزه شدن.
ج ) تشویق صنایع کوچک و متوسط به توسعه همکاري و تشکیل شبکه.
- برگزاري دوره هاي آموزشی کارآفرینی و ارائه مشاوره در این زمینه برای روستاییان به طوریکه در این برنامه هاي آموزشی بر چهار گروه از مهارت هاي مورد نیاز کارآفرینان تاکید شود:
الف ) مهارت هاي علمی و فنی ، بر اساس نوع فعالیت صنعتی؛
ب) مهارت هاي مدیریت ، شامل مدیریت مالی ، بازاریابی ، اداري و امور کارکنان؛
ج ) مهارت هاي کارآفرینی ، شامل توانایی تشخیص و استفاده از فرصت هاي جدید در بازار و ارائه راه حل هاي نوآورانه در مقابله با چالش ها؛
د ) مهارت هاي کارکنان، شامل: خود اتکایی ، اعتماد به نفس ، خلاقیت ، مسئولیت پذیري و ...
- توسعه صنایع تبدیلی و بسته بندی محصولات کشاورزی، گسترش کشت گلخانه ای، گسترش مرغداری و دامداری های صنعتی و ایجاد کارگاه های صنایع دستی به ویژه قالی بافی پیشنهاد می گردد.
- ایجاد بانک ها و مؤسسات مالی (مثل تأسیس بانک روستا) که منابع مالی مورد نیاز کارآفرینان روستایی را با سهولت و سرعت بیشتر و با بهره کم و حداقل وثیقه در اختیار آنان قرار دهند.
- کاهش بروکراسی های اداری برای انجام کسب و کارهای کوچک.
- ایجاد و گسترش تعاونی هاي روستایی و تشکل هاي محلی می تواند نقش به سزایی در ارتقاي سطح فعالیت هاي کارآفرینی و اقتصاد روستایی داشته باشد.
- توسعه امکانات حمل و نقل و گسترش سیستم هاي اطلاعاتی و ارتباطی.
- تشویق کسب و کارهاي موجود به توسعه فعالیت ها و حرکت به سمت تحقق ایده هاي جدید و کارآمد.
- تشویق روستائیان به مشارکت فعالانه در طرح هاي کارآفرینی روستایی.
- تشویق سازمان هاي دولتی و غیر دولتی به حمایت از فعالیت هاي کارآفرینی در روستاها.
منابع
- -آذر، عادل و همکاران (1389 ). طراحی مدل چابکی زنجیره تأمین؛ رویکرد مدل سازي تفسیري- ساختاري، پژوهش هاي مدیریت در ایران، 14(4):25-1.
- اسماعیلی ، آسیه، رومیانی ، احمد و بوزرجمهری، خدیجه(1394). بررسی عوامل موثر بر رشد کار آفرینی در تقویت جوامع روستایی در راستای توسعه پایدار، همایش ملی چشم انداز توسعه پایدار روستایی در برنامه ششم توسعه کشور.
- تقدیسی ، احمد، هاشمی ، صدیقه و هاشمی، محمد مهدی(1394). تحلیل عوامل مؤثر در زمینه‌های توسعه کارآفرینی نواحی روستایی، جغرافیا و مطالعات محیطی،4(14):98-83.
- -حسینی نیا، غلام حسین و فلاحی،هادی(1396). عوامل مؤثر بر توسعه کارآفرینی روستایی (نمونه مطالعه: مناطق روستایی شهرستان منوجان) ، پژوهش های روستایی، 8(1):37-22.
- رضائی ، حمید، سمیعی، روح اله ، دیده خانی ، حسین و شجاعی، سامره(1397). طراحی الگوی توسعه پایدار کارآفرینی روستایی با استفاده از تکنیک دلفی فازی، پژوهش اجتماعی،10(38):65-45.
- رضائی مقدم ، کورش و معصومی، احسان(1397). کارآفرینی روستایی پایدار: پاسخی به پیامدهای توسعه بی‌حد و مرز کارآفرینی در نواحی روستایی، کارآفرینی در کشاورزی،5(2):104-83.
- شاهد، سید حسین و فتحی نیا، ابراهیم(1395). بررسی عوامل موثر در توسعه کارآفرینی روستایی، با تأکید بر عوامل محیطی و زیر ساختی، دومین کنفرانس بین المللی حسابداری،مدیریت و نوآوری در کسب و کار.
- عبدی، عرفان، تقدیسی، احمد و توکلی، جعفر(1398). بررسی اثر اعتبارات خُرد دولتی برکارآفرینی و توسعه پایدار روستایی شهرستان جوانرود، برنامه ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، 10(40):216-177.
- علوی‌زاده، سیدامیرمحمد(1396). کارآفرینی و نقش آن در توسعۀ پایدار روستایی (مطالعۀ موردی: استان ایلام) ، فرهنگ ایلام ، 18(56):170-154.
- قاسمی، جواد و خدابخشی، آزاده(1391). بررسی و تحلیل سازوکارهای توسعه کارآفرینی روستایی (مورد مطالعه: شهرستان کنگاور) ، همایش ملی توسعه روستایی.
- ولائی ، محمد، عبدالهی ، عبدالله، منافی آذر ، رضا و صفری، نوید(1394). تحلیل عوامل مؤثر بر توسعه پایدار روستایی با تأکید بر کارآفرینی (مطالعه موردی: دهستان مرحمت آباد شمالی- شهرستان میاندوآب) ، برنامه ریزی منطقه ای،5(19):162-149.
- Andrew Seedhouse, Rebecca Johnson, Robert Newbery.(2016). Potholes and pitfalls: The impact of rural transport on female entrepreneurs in Nigeria, Journal of Transport Geography, 54.
- -Faisal, M. Banwet, D.K. and Shankar, R. (2006). Supply chain risk mitigation: modelling the enablers, Business Process Management, 12(4), 535-552.
- -Lavis, J., H. Davies, R. Gruen, K. Walshe and C. Farquhar. (2005). Working within and beyond the Cochrane Collaboration to make systematic reviews more useful to healthcare managers and policy makers. Healthcare Policy, 1(2): 21-33.
- -Raija Komppula.(2014). The role of individual entrepreneurs in the development of competitiveness for a rural tourism destination – A case study,Tourism Management, 40.
- Richard ,R.(2020). Factors Affecting Rural Entrepreneurship, International Journal of Research in Engineering, Science and Management,3(3):239-245.
- -Shahed,H and Fathinia,E.(2016). Investigating the effective factors in the development of rural entrepreneurship, with emphasis on environmental and infrastructural factors, 2nd International Conference on Accounting, Management and Business Innovation.
- Warfield, J. W. (1974). Developing interconnected matrices in structural modelling, IEEE transcript on systems, Men and Cybernetics, 4(1), 51-81.
[1] - استادیار گروه مدیریت، موسسه آموزش عالی پردیسان، فریدونکنار، ایران.(نویسنده مسئول) dr.rezaei99@heip.ac.ir
[2] - استادیار گروه مدیریت، موسسه آموزش عالی پردیسان، فریدونکنار، ایران.
[3] - مدرس سما، واحد آزادشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، آزادشهر، ایران.
[4] - Petrin
[5] -Andrew & et al
[6] -Raija
[7] -Richard
[8] -Warfield
[9] -Faisal & et al
[10] -Lavis & et al
[11] - Impact Matrix Cross-Reference Multiplication Applied to a Classification