Manuscript ID : tscr-50364 Visit : 18 Page: 23 - 45

Article Type: Original Research

Assessing the Dynamic Interaction of Foreign Direct Investment, Human Capital and Income Convergence

Subject Areas :

Khadijeh Ashrafi ¹ , هاتف حاضری نیری ^{2
*} , سیامک شکوهی‌فرد ³

1 - Master of Economics, Mohaghegh Ardabili University
2 -
3 -

Received: 2023-05-01 Accepted : 2024-07-22 Published : 2025-05-25

Keywords: Keywords: Panel-VAR Approach, Foreign Direct Investment, Human Capital, Developing Countries, Income Convergence.,

Abstract :

Khadijeh Ashrafi Hatef Hazeri Siamak Shokouhifard Abstract Capital accumulation is one of the prerequisites of the economic growth process that can be done through external and internal resources. Foreign direct investment, especially in developing countries can lead to technology transfer, technology improvement and human capital and thus increase National income and economic growth rate. To investigate this issue, this study studies the convergence of income by emphasizing the role of foreign direct investment and human capital in selected developing countries during the period 2004-2023 with the Panel-VAR approach. The results show that the change in foreign direct capital and human capital has a significant effect on GDP. However, the results of the weak process of income convergence in developing countries show that they are affected by changes in foreign direct investment and human capital. In general, due to the fact that foreign direct investment flows are increasing day by day, the results of this study show the impact of GDP on foreign direct investment changes, and on the other hand, human capital with labor mobility is a very important factor in achieving income and growth convergence. Therefore, it is worthwhile for policymakers and economic institutions to provide the ground for foreign investment to enter the country by reducing tariffs and barriers to entry and granting facilities to foreign investors. Also, considering that human capital is one of the effective factors in GDP and has more positive effects on GDP with more time intervals, and also as a factor in attracting foreign investment, planners and policymakers by reducing interruptions by increasing the quality of education and support. From scientific and research centers and using new technologies to pave the way for economic growth in the country.

References:

- حاضری، هاتف (1397)، اثر مخارج بهداشت جمعیتی و آموزش نیروی انسانی بر ورود سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در کشورهای منتخب اسلامی عضو منا، اقتصاد پولی مالی، 25(16)، 218-201.‎
- سلمانپور زنوز، علی، موسوی، سیدکاظم و شکوهی‌فرد، سیامک (1395)، تأثیر سرمایه گذاری مستقیم خارجی (FDI) بر پس انداز ناخالص داخلی در ایران طی دوره (1395-1362، تحلیل‌های اقتصادی توسعه ایران، 4(4)، 33-9.
- شاه‌آبادی، ابوالفضل (1386)، اثر سرمايه گذاري مستقيم خارجي، تجارت بين الملل و سرمايه انساني بر بهره وري كل عوامل اقتصاد ايران، جستارهای اقتصادی، 4 (7)، 134-99.
- علیزاده، محمد، بابایی، مجید، جعفری، محمد وخدایی، مهدی (1393)، اثر متقابل سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و رشد اقتصادی درکشورهای عضو D8 (مدل معادلات همزمان)، فصلنامه سیاست‌های مالی و اقتصادی، 2(6)، 104-87.‎
- گرائی نژاد، غلامرضا،، ع.ا. خسروی نژاد، علی‌اکبر و بهرامی‌نیا، عرفان (1388)، بررسی اثر سرمایه گذاری مستقیم خارجی بر سرمایه انسانی. اقتصاد مالی، 2(3)، 55-69.

- Alfaro, L, Chanda, A, Kalemli- Ozcan, S and Sayek, S (2004), FDI and Economic Growth: the Role of Local Financial Markets. Journal of International Economics, 64 (1), 89-112.
- Asiedu, E (2002), On the determinants of foreign direct investment todeveloping countries: is Africa different?, world development, 30 (1), 107-119.
- Barro, R. J (1991), Economic growth in a cross section of countries, The quarterly journal of economics, 106 (2), 407-443.
- Blomström, M and Kokko, A, (2002), FDI and human capital: a research agenda, Research programme on: Global Interdependence and Income Distribution.
- Borensztein, E, De Gregorio, J and Lee, J.-W (1998), How does foreign direct investment affect economic growth?, Journal of International Economics, 45 (1), 115-135.
- Bosworth, B and Collins, S. M (2003), The empirics of growth: An update, Brookings papers on economic activity, 2003 (2), 113-206.
- Choe,J. I (2003), do Foreign Direct Investment and Growth Domestic Investment Promote Economic Growth?, Review of Development Economics, 7 (1), 44-57.
- Choi, C (2004), Foreign direct investment and income convergence, Applied Economics, 36 (10), 1045-1049.
- Cleeve, E. A, Debrah, Y and Yiheyis, Z (2015), Human capital and FDI inflow: An assessment of the African case, World Development, 74 (c), 1-14.
- Fakthong, T (2012), Convergence in income inequality and growth under public investment in human capital: the case of Thailand, Procedia, Economics and Finance, 2 (2012), 315 324.
- Findlay, R (1978), Relative backwardness, direct foreign investment, and the transfer of technology: a simple dynamic model, The quarterly journal of economics, 92 (1), 1-16.
- Galor, O and Moav, O (2004), From physical to human capital accumulation: Inequality and the process of development, The Review of Economic Studies, 71 (4), 1001-1026.
- Goldin, C. D (2016), Human capital, In: Handbook of Cliometrics. Heidelberg, Germany: Springer Verlag ; 2016.
- Griliches, Z (1964), Research expenditures, education, and the aggregate agricultural production function, The American Economic Review, 54, 961-974.
- Han, J.-S and Lee, J.-W (2020), Demographic change, human capital, and economic growth in Korea, Japan and the World Economy, 53 (4), 100984.
- Johnson, A (2006), The Effects of FDI Inflows on Host Country Economic Growth, Working Paper Series in Economics and Institutions of Innovation 58, Royal Institute of Technology, CESIS - Centre of Excellence for Science and Innovation Studies.
- Lucas, R (1988). On the mechanics of economic development, Journal of monetary economics, 22 (1), 3-42.
- Pedroni, P (1997), Panel Cointegration, Asymptotic and Finite Sample Properties of Pooled Time Series Tests, with an application to the PPP hypothesis: new Results, Indiana University, Working Paper in Economics.
- Ramzan, M, Sheng, B, Fatima, S and Jiao, Z (2019), Impact of FDI on Economic Growth in Developing Countries: Role of Human Capital, Seoul Journal of Economics, 32 (3), 337-360.
- Romer, P (1994), Idea gaps and object gaps in economic development, Journal of Monetary Economics, 32, 543-573.
- Sadeghi, P, Shahrestani, H., Kiani, K. H and Torabi, T (2020), Economic complexity, human capital, and FDI attraction: A cross country analysis, International Economics, 164 (c), 168-182.
- Sims, C.A (1980), Macroeconomics and Reality, Econometrica, 48 (1), 1-48.
- Slogar, H, Jerin, K and Papic, M (2017), Preview of BPM6 methodology and analysis of foreign direct investment in 2015 in Croatia, Acta Economica Et Turistica, 3(1),67-77.
- Su, Y and Liu, Z (2016), The impact of foreign direct investment and human capital on economic growth: Evidence from Chinese cities, China Economic Review, 37 (c), 97-109.
- Van den Berg, G. J (2001), Duration models: specification, identification and multiple durations, In Handbook of econometrics, 5, 3381-3460.
- Völlmecke, D, Jindra, B and Marek, P (2016), FDI, human capital and income convergence Evidence for European regions, Economic Systems, 40 (2), 288-307.
- Woodhall, M (1987), Human capital concepts, In Economics of education, 24 (2), 21-24.
- Zhang, D, Zhuge, L and Freeman, R. B (2020), Firm dynamics of hi-tech start-ups: Does innovation matter?, China Economic Review, 59 (c), 1-17.

Full-Text:

مكانيزم پاسخگويي

فصلنامه راهبرد توسعه/ سال بیستم/ شماره 4 (پیاپی80)/ زمستان 1403/ 45-23

Quarterly Journal of Development Strategy, 2025, Vol. 20, No.4 (80), 23-45

ارزيابي تعامل پویای سرمایه‌گذاری مستقیم

خارجی، سرمایه انسانی و همگرایی درآمد

خدیجه اشرفی¹

هاتف حاضری نیری²

سیامک شکوهی‌فرد³

(تاريخ دريافت11/2/1402 ـ تاريخ تصويب 1/5/1403)

نوع مقاله: علمی پژوهشی

چكيده

انباشت سرمایه یکی از پیش نیازهای فرایند رشد اقتصادی می‌باشد که می‌تواند از طریق منابع خارجی و داخلی صورت گیرد. سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه می‌تواند موجب انتقال فن‌آوری، بهبود تکنولوژی و سرمایه انسانی و در نتیجه افزایش درآمد ملی و نرخ رشد اقتصادی شود. برای بررسی این موضوع، این تحقیق به مطالعه همگرایی درآمد با تاکید بر نقش سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و سرمایه انسانی در کشورهای در حال توسعه منتخب طی دوره 2023-2004 با رویکرد Panel-VAR پرداخته است. نتایج نشان می‌دهند که تغییر در سرمایه مستقیم خارجی و سرمایه انسانی در تولید ناخالص داخلی تاثیر معناداری دارد. ولی نتایج فرآیند ضعیف همگرایی درآمد در کشورهای در حال توسعه با تأثیر‌پذیری از تغییرات سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و سرمایه انسانی را نشان می‌دهند. به‌طور کلی با توجه به این‌که جریانات سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی روز‌به‌روز در حال افزایش است، نتایج این مطالعه تأثیرپذیری GDP نسبت به تغییرات سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی را نشان می‌دهند واز طرفی سرمایه انسانی با تحرک نیروی کار، عامل بسیار مهمی در رسیدن به سطح درآمد و هم‌گرایی رشد می‌باشد. بنابراین شایسته است که سیاست‌گذاران و نهاد‌های اقتصادی با کاهش تعرفه‌ها و موانع ورود و اعطای تسهیلات به سرمایه‌گذاران خارجی، زمینه ورود سرمایه‌گذاری خارجی را به کشور فراهم کنند. همچنین با توجه به این‌که سرمایه انسانی از عوامل مؤثر در تولید ناخالص داخلی بوده و با وقفه‌های زمانی بیش‌تر دارای اثرات مثبت بر تولید ناخالص داخلی می‌باشد و همچنین به‌عنوان عامل جذب سرمایه‌گذاری خارجی، برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران با کاهش وقفه‌ها از طریق افزایش کیفیت آموزش و حمایت از مراکز علمی و پژوهشی و با استفاده از فن‌آوری‌های جدید مسیر رشد اقتصادی را در کشور هموار سازند.

واژگان کلیدی: رويكرد Panel-VAR، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، سرمایه انسانی، كشورهاي در حال توسعه.، همگرایی درآمد.

1- مقدمه

یکی از لازمه‌های رشد اقتصادی، تحقق انباشت سرمایه می باشد که این انباشت می‌تواند از طریق تامین داخلی و خارجی اتفاق بیفتد. این اتفاق خصوصاٌ در کشورهای در حال توسعه با توجه به محدودیت منابع داخلی، بیشتر از طریق سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی امکان‌پذیر می‌باشد و این، امکان پیوند اقتصادی بین کشورهای سرمایه‌پذیر و سرمایه‌گذار و اقتصاد جهانی، را تقویت می‌کند.

سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI)⁴ مهم‌ترین وسیله برای انتقال فن‌آوری بوده و شرکت‌های چند‌ملیتی بیشترین سهم تحقیق و توسعه خصوصی جهان را بر عهده دارند. این شرکت‌ها نه تنها ایده‌های جدید را معرفی می‌کنند بلکه این ایده‌ها را با بازار محلی تطبیق می‎‌دهند (بولمستروم و کوکو⁵ ، 2002: 47). FDI سطح درآمد و نرخ رشد را همگرا می‌کند و هر چقدر سطح سرمایه‌گذاری خارجی میان دو کشور بزرگ‌تر باشد شکاف نرخ رشد و درآمد سرانه نیز کم‌تر می‌شود. اولین برنامه‌ی کشور‌های در حال توسعه جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی است که این امر به منابع و قابلیت کشورها هم‌چون عامل تقاضا (مثل درآمد کشور میزبان و اندازه بازار) و عوامل غیر بازاری (مثل فراوانی منابع) بستگی دارد (آزیدو⁶، 2002: 107).

امروزه سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی به‌دنبال نیروی کار و فن‌آوری بسیار ماهر و کم هزینه است، بنابراین کشورها‌ی دارای سرمایه انسانی و دانش بیش‌تر، در جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی موفق‌تر می‌باشند (کلیو و همکاران⁷ ، 2015: 1). توسعه سرمایه انسانی و سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی به صورت همزمان از عوامل اصلی رشد اقتصادی در کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته به شمار می‌رود، چرا که علاوه بر اثر جداگانه هر کدام بر رشد اقتصادی، این دوعامل تأثیر یکدیگر را بر رشد اقتصادی تقویت می‌کنند. توسعه منابع انسانی از طریق آموزش و افزایش مهارت نیروی انسانی منجر به ایجاد شرایط بهینه برای سرمایه‌گذاری سرمایه‌گذار خارجی شده و بازدهی سرمایه‌گذاری خارجی را افزایش می‌دهد (حاضری، 1397: 201). انباشت سرمایه انسانی به عامل اصلی تحرک رشد سریع اقتصادی تبدیل شده و می‌تواند نابرابری درآمد را در روند توسعه کاهش دهد (ژانگ و همکاران⁸ ، 2020: 1؛ گالور و موآو⁹، 2004: 1001).

نکته قابل توجه در مطالعات قبلی عدم توجه لازم محققان به همگرایی درآمد به‌صورت کمّی بوده و در اکثر مطالعات نیز به‌صورت کلّی به آن اشاره شده است. سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و سرمایه انسانی نیز از عوامل تأثیر‌گذار در رشد اقتصادی است ولی تحقیقات انجام شده چگونگی و میزان اثرگذاری این عوامل بر همگرایی را به‌صورت روشن بیان نکرده‌اند. امروزه به‌دلیل جهانی شدن و افزایش مبادلات بین‌المللی، لازم است کشورها برای ورود به بازارهای جهانی و مبادلات بین‌المللی شرایط ورود به این بازارها را تأمین کنند. در این مطالعه ما اثر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و سرمایه انسانی بر همگرایی درآمد را در پنجاه کشور منتخب در حال توسعه¹⁰ با روش Panel-Var مورد بررسی قرار می‌دهیم.

در ادامه این مطالعه در بخش دوم به مبانی نظری و بخش سوم پیشینه تحقیق می‌پردازیم، بخش چهارم روش تحقیق و تجزیه و تحلیل داده‌ها و در بخش پنجم نتایج پژوهش و پیشنهادات ارائه می‌شود.

2- مبانی نظری

مدل‌های رشد نئوکلاسیک و رشد درون‌زا نشان می‌دهند که سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی منبع مهم سرمایه برای سرمایه خصوصی داخلی، افزایش فرصت‎‌های شغلی، افزایش سرعت انتقال فن‌آوری و تقویت‌کننده رشد در کشورهای میزبان می‌باشند که این تأثیرات به عوامل دیگر چون سرمایه ‌انسانی، رژیم تجارت و باز بودن اقتصاد بستگی دارد (حاضری، 1397: 203). لوکاس¹¹ (1988) بر تجمع سرمایه انسانی به عنوان عامل کلیدی اقتصادی تأکید دارد. همچنین همگرایی درآمد در زمینه مدل رشد درون‌زا بیان می‌کند که سرمایه‌گذاری در سرمایه انسانی اثر قابل توجهی در همگرایی درآمد سرانه و نرخ رشد دارد. ادبیات اقتصادی نیز بر نقش سرمایه انسانی به‌عنوان محرک رشد اقتصادی تاکیدی ویژه داشته‌اند. برای نمونه بارو¹² (1991) خاطر نشان کرده است که اقتصاد از مدت‌ها قبل به اهمیت مهارت در نیروی کار علاقمند بوده است. از عوامل دیگر تأثیرگذار بر تولید ناخالص داخلی که با عامل سرمایه انسانی نیز ارتباط دارد، توانایی یک کشور در جذب سرمایه‌گذری مستقیم خارجی است و این سرمایه‌گذاری زمانی بر رشد اقتصادی کمک می‌کند که سرمایه انسانی کافی در کشور میزبان موجود باشد. بسیاری از مطالعات تجربی نیز نشان دهنده این موضوع می‌باشند که سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی عامل رشد اقتصادی است ولی بورنشتین و همکاران¹³ (1998) نشان می‌دهند که کمبود سرمایه انسانی موجب می‌شود سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی نه‌تنها اثر مثبت نداشته باشد بلکه تأثیر منفی نیز به‌همراه داشته باشد. سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و سرمایه انسانی رابطه متقابل با یکدیگر دارند و افزایش سرمایه انسانی منجر به جذب سرمایه‌گذاری خارجی شده و سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی نیز منجر به توسعه سرمایه انسانی از طریق ایجاد مؤسسات اقتصادی چندملیتی می‌شود. سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، علاوه ‌بر ترمیم شکاف پس‌انداز سرمایه‌گذاری از طریق انتقال فن‌آوری موجب افزایش سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه (R&D)¹⁴ و ارتقاع سطح سرمایه انسانی و رشد اقتصادی کشور میزبان می‌شود. پیچیده‌تر شدن فرآیند تولید و افزایش تقاضا برای نیروی کار ماهر موجب تشویق نیروی کار در سرمایه‌گذاری در سطح مهارت و دانش می‌شود (گرایی‌نژاد و همکاران، 1388: 55). انباشت سرمایه انسانی به عامل اصلی تحرک رشد سریع اقتصادی تبدیل شده و می‌تواند نابرابری درآمد را در روند توسعه کاهش دهد (ژانگ و همکاران، 2020: 3؛ گالور و موآو، 2004: 1003). رومر¹⁵ (1994) بیان می‌کند که دانش یک شرکت تأثیرات مثبتی بر امکانات تولید شرکت‌های دیگر دارند.

سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، با دو روش بر درآمد منطقه‌ای اثر می‌گذارد: اول، با فراهم کردن بازارهای محلی کارآمد و کاهش هزینه‌های حمل و نقل، کاهش تعرفه‌های تجاری و ... برای دست‌یابی به اهداف خود اقدام به سرمایه‌گذاری می‌کنند که این نوع سرمایه‌گذاری FDI افقی¹⁶ نامیده می‌شود. روش دوم، FDI عمودی¹⁷ است که در آن بنگاه‌ها با حداقل کردن هزینه‌ها و به‌کارگیری عوامل تولید با بهره‌وری بالا و کم‌ هزینه، اقدام به سرمایه‌گذاری می‌کنند که در این روش شرکت‌های خارجی ممکن است باعث گسترش شرکت‌های داخلی در آن صنعت شوند و شرکت‌های داخلی از این تحولات سود ببرند (حاضری، 1397: 206؛ دیاوولان¹⁸، 2019). با تأکید بر مدل‌های رشد درون‌زا، نوع‌آوری و اختراع به عنوان عوامل اصلی رشد شناسایی می‌شوند (رومر، 1994: 543؛ لوکاس¹⁹، 1988: 3). سرمایه انسانی از طریق سرمایه‌گذاری در آموزش، مهارت نیروی کار، دانش علمی و مؤسسات اجتماعی، سرعت تغییرات تکنولوژی را افزایش می‌دهد (ولمیک و همکاران²⁰، 2016: 288). از آنجا که یادگیری فن‌آوری‌های موجود برای تولید فن‌آوری جدید کم هزینه‌تر است، بنابراین کشور‌های در حال توسعه این پتانسیل را دارند که رشد سریع‌تری برای هر سطح از سرمایه‌گذاری با هزینه تحقیق و توسعه داشته باشند. با این حال این توانمندی برای همگرایی به سطح سرمایه انسانی بستگی دارد (بولمستروم و کوکو، 2002: 49). به طور خاص، همان‌طور که ون دن برگ²¹ (2001) بیان می‌کند:"کیفیت نیروی کار، سرمایه انسانی، نظام آموزشی و مواردی از این قبیل است که توانایی اقتصاد را در ایجاد ایده‎‌‌های جدید و سازگار کردن با افراد قدیمی مشخص می‌کند. " در نتیجه، پیشرفت در آموزش و سرمایه انسانی برای جذب و تطبیق فن‌آوری پیشرفته و ایجاد رشد پایدار بلند مدت ضروری است.

بر اساس الگوی رشد درون‌زا، تحرک سرمایه باعث افزایش همگرایی در نرخ بهره و رشد می‌شود و همگرایی سطح درآمد و نرخ رشد را می‌توان با استفاده از یک الگوی رشد مبتنی بر سرمایه انسانی بسط داد. علاوه بر این اگر دانش فراوان در مورد روند انباشت سرمایه انسانی وجود داشته باشد، شرکت‌های چند ملیتی به عنوان جایگزینی برای تحرک نیروی کار، انگیزه‌ای برای یادگیری مهارت‌های خارجی ایجاد می‌کنند (رازین و یوئن²² ، 1997: 225). سطح رشد درآمدسرانه باعث همگرایی جریان مستقیم و دوطرفه بین دو کشور می‌شود. این موضوع نشان می‌دهد که جریان مستقیم سرمایه‌گذاری خارجی در افزایش سرمایه انسانی و در نتیجه همگرایی بسیار مهم است (چوای²³، 2004: 1045).

3- پیشینه تحقیق

سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، سرمایه انسانی و همگرایی درآمد از عوامل مهم اقتصادی می‌باشند که امروزه مورد توجه محققان قرار گرفته‌اند.

فاندلی²⁴ (1978) و رومر (1993) در مطالعات خود نقش FDI را به‌عنوان حاصل فن‌آوری خارجی بیان کرده و نتیجه‌گیری می‌کنند که FDI می‌تواند رشد اقتصادی را تقویت کند.

چوای (2004) در مطالعه خود نتیجه گرفته است که سطح افزایش درآمد و شکاف‌های رشد بین کشور‌های مبدأ و میزبان با افزایش سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی کاهش می‌یابد و نزدیکی جغرافیایی و زبان مشترک نقش مهمی در همگرایی درآمد و رشد دارا می‌باشند.

فکچونگ²⁵ (2012) در مطالعه خود به این نتیجه رسیده است که آموزش و سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه و همچنین سرمایه انسانی و پیشرفت تکنولوژی، می‌توانند در دراز مدت تأثیر جهانی بالاتری را برای کشور داشته و منجر به همگرایی درآمد ‌شوند. همچنین در اقتصادهای ضعیف، با اقزایش سرمایه‌گذاری تحقیق و توسعه علاوه بر یارانه تحصیلی، همگرایی درآمد و رشد اقتصادی بلند مدت عملکرد بهتری نسبت به حالتی دارد که فقط یارانه تحصیلی دارد.

شاه‌آبادی (1386) در پژوهش خود اثر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، تجارت بین‌الملل و سرمایه انسانی بر بهره‌وری کل عوامل اقتصاد ایران را با استفاده از مجموعه سری‌های زمانی طی سال‌های 1338 تا 1382 با سال پایه 1376 را با به‌کارگیری روش جوهانسن و حداقل مربعات معمولی مورد تحلیل و بررسی قرار داده است. نتایج نشان می‌دهند که انباشت سرمایه تحقیق و توسعه داخلی و خارجی، سرمایه انسانی، شدت سرمایه، شاخص باز بودن، ذخایر بین‌المللی، نرخ ارز واقعی، نرخ تورم و متغیرهای موهومی جنگ تحمیلی بر روی بهره‌وری کل مؤثر می‌باشند.

گرایی‌نژاد و همکاران (1388) در پژوهشی به بررسی تأثیر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی ‌بر سرمایه انسانی در کشورهای منتخب در حال توسعه با درآمد متوسط و رو به پایین طی سال‌های 1970 تا 2004 پرداختند و به این نتیجه رسیدند که سرمایه‎‌گذاری مستقیم خارجی می‌تواند سطح تکنولوژی و سرمایه انسانی کشور میزبان را افزایش دهد.

سلمانپور زنوز و همكاران (1395) در پژوهشي به بررسي اثر سرمایه گذاری مستقیم خارجی (FDI)، تولید ناخالص داخلی، نرخ تورم و صادرات بر پس انداز ناخالص داخلي ايران با تاكيد بر جريان سرمايه گذاري مستقيم خارجي، پرداخته و برای این منظور از داده های دوره 1395-1362 استفاده شده است. نتایج حاصل از برآورد الگو با استفاده از روش خود توضیح با وقفه‌های گسترده (ARDL) نشان می‌دهند که سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی بر پس انداز ناخالص داخلی اثر منفی و تولید ناخالص داخلی، نرخ تورم و صادرات اثر مثبت بر پس انداز ناخالص داخلی می گذارند. همچنین الگوی تصحیح خطا (ECM) نشان می دهد ضریب تعدیل برابر 57/0بوده و عدم تعادل‌های نرخ پس انداز ناخالص داخلی از یک دوره به دوره بعد با سرعت بالایی تعدیل خواهد شد.

حاضری (1397) در پژوهشی اثر مخارج بهداشت جمعیتی، آموزش نیروی انسانی و اندازه بازار را بر ورودی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی با استفاده از روش پانل دیتا طی دوره 2014-2000 در کشورهای منتخب منا مورد بررسی قرار داده و به نتیجه معنی‌داری بین سه متغیر مخارج بهداشتی، آموزش و اندازه بازار با سرمایه‌گذاری مستقیم رسیده است.

4- روش‌شناسی پژوهش

4-1- مدل خودرگرسیون برداری تابلویی (P-VAR)

اگر معادلات الگوی ساختاری دارای متغیرهای با وقفه باشد، به آن سیستم معادلات هم‌زمان پویا یا VAR گفته می‌شود. تئوری‌های ساختاری در اغلب موارد غنای کافی برای یک تصریح پویا که توانایی شناسایی تمامی روابط را داشته باشند، ندارند. هم‌چنین زمانی که در دو طرف معادله متغیر‌های درون‌زا وجود دارد کار تخمین و استنباط نتایج دچار مشکل می‌شود. مدل‌های VAR پاسخی برای نبودن مدل‌های تئوریک از پیش تعیین شده می‌باشد. روش Panel-VAR که به آن‌ها سطح مقطع نیز اضافه شده است با منطق VAR های استاندارد ساخته شده‌اند. سیمز²⁶ (1980) رویکرد خودرگرسیون برداری (VAR) را جایگزینی برای الگوهای سنجی معرفی کرده است. سیمز (1980) بیان می‌کند کاربرد معادلات هم‌زمان در اقتصاد کلان، به‌منظور اعمال محدودیت‌های تصنعی بر روی ماتریس ضرایب که برای شناسایی کامل مدل انجام می‌شود استوار است، در حالی‌که این کار در تئوری‌های اقتصادی قابل توجیه نیست. مدل‌های VAR زمانی‌که بتوانیم اثر کلی متغیر‌های کلان را در گروه‌هایی از کشورهای مورد بررسی استفاده کنیم، کاربرد بیش‌تری دارند. بر این اساس بر روی مدل‎‌هایی تأکید می‌شود که VAR و PANEL را به‌صورت هم‌زمان به‌کار برد. با استفاده از روش‌های استاندارد، شناسایی شوک‌ها در Panel-VAR نیز صورت می‌گیرد.

طبق گفته جانسون²⁷ (2006) برای کشور‌های در‌حال توسعه ورود سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی تأثیر مثبتی در رشد اقتصادی دارد؛ وی فرض می‌کند رابطه علیت از سمت سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی به رشد اقتصادی کشور میزبان است، با این حال رشد تولید ناخالص داخلی می‌تواند موجب افزایش ورودی سرمایه ‌خارجی شود.

سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، سرمایه‌گذاری با هدف کسب منافع پایدار برای یک اقتصاد در کشور میزبان است. زمانی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی برقرار می‌شود که سرمایه‌گذار مالکیت 10 درصد یا بیش‌تر از سهام شرکت در کشور میزبان را داشته باشد (اسلوگار و همکاران²⁸، 2017: 67). سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی با تحریک نیروی انسانی و آموزش مهارت به کارمندان کشور میزبان موجب بهبود بهره‌وری کل و رشد اقتصادی می‌شود. مطالعات بورنشتین و همکاران²⁹ (1998) نشان می‌دهند که دارا بودن حداقل آستانه سرمایه انسانی موجب انتقال بیش‌تر فن‌آوری و رشد اقتصادی در صورت ورود FDI می‌شود. سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی عملکرد کشور میزبان را غنی و رشد اقتصادی را تقویت می‌کند. با توجه به مبانی نظری و شواهد تجربی انتظار می‎‌رود که سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی تأثیر مثبت و معناداری بر متغیرها داشته و منجر به همگرایی شود.

طبق مطالعات انجام شده به مجموعه مهارت‌هایی که انسان از آن برخوردار است سرمایه‌ انسانی گفته می‌شود. مفهوم سرمایه انسانی به این واقعیت اشاره دارد که انسان‌ها با استفاده از آموزش یا سایر فعالیت‌ها روی خود سرمایه‌گذاری می‌کنند که با افزایش درآمد مادام‌العمر، درآمد آینده آن‌ها را افزایش می‌دهد. هنگامی که بازگشت به سرمایه‎‌گذاری بیش از هزینه باشد، جریان این مهارت‌ها در آینده به‌وجود می‌آید (وودهال³⁰، 1987: 21؛ گولدن³¹، 2016). اکثر مطالعات سطح توسعه سرمایه انسانی را به عنوان یک متغیر تأثیرگذار برای بررسی تأثیر FDI بر رشد اقتصادی بیان می‌کنند. رمضان و همکاران³² (2019) تأثیر FDI بر رشد اقتصادی را با سطح توسعه سرمایه انسانی به عنوان یک متغیر شرطی در کشورهای در حال توسعه مورد بررسی قرار دادند و به این نتیجه رسیدند که سطح توسعه سرمایه انسانی یک متغیر شرطی قابل توجه برای رابطه رشد و سرمایه‎‌گذاری مستقیم خارجی است و سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، رشد اقتصادی توام با رشد سرمایه انسانی را تقویت می‌کند.

دراین مطالعه از شاخص نرخ باسوادی³³ برای سرمایه انسانی استفاده شده است. انتظار می‌رود سرمایه انسانی با تقویت تأثیر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی منجر به همگرایی شود.

4-2- معرفی مدل تحقیق

در این پژوهش الگوی مورد استفاده برای ارزیابی اثر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و سرمایه انسانی بر همگرایی درآمد بر اساس مطالعات میرون و الکس³⁴ (2014) و با استفاده از روش Panel-VAR می‌باشد. بر این اساس مدل مورد استفاده در این مطالعه نیز به صورت زیر می‌باشد:

(1)

شایان ذکر است که مدل Panel-VAR مورد استفاده در این مطالعه برای GDP، FDI و HCI به شکل زیر می‌باشد:

(2)

در روابط بالا i دلالت بر تعدادکشورها، t زمان، GDPتولید ناخالص داخلی، FDI سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و HCI نرخ باسوادی برای سرمایه انسانی و جمله خطا است³⁵. با توجه به این‌که هدف موردنظر در این تحقیق بررسی اثر بین سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، سرمایه انسانی و همگرایی درآمد در کشورهای در حال توسعه است، بنابراین داده‌های مورد نیاز پژوهش با مراجعه به سایت بانک جهانی³⁶، آنکتاد³⁷ و یونیسف³⁸ به دست آمده است.

5- یافته‌های پژوهش

قبل از این‌که بخواهیم مدل را تخمین بزنیم می‌بایست از مانا بودن داده‌های مورد مطالعه اطمینان حاصل کنیم. به‌دلیل این‌که داده‌های نامانا در طول زمان میانگین و واریانس ثابتی ندارند، آماره‌های F و t به‌دست آمده معتبر نخواهند بود یا به‌عبارتی تخمین و استنباط آماری بی‌معنی و غیر معتبر خواهد شد. در نتیجه گام اول برای تحلیل‌های اقتصاد‌سنجی، مانا کردن متغیرها می‌باشد. روند تصادفی متغیرها با آزمون ریشه واحد انجام می‌شود، در صورتی‌که بعد از d بار تفاضل‌گیری ایستا شدند، هم‌جمع از مرتبه d بوده، در صورتی‌که در سطح صفر ایستا شوند (0) I و اگر هم‌جمعی از مرتبه یک داشته باشند به‌صورت (1) I نشان داده می‌شوند. در این مطالعه از آزمون لوین، لین، چو (LLC) برای بررسی مانایی متغیرها استفاده شده و نتایج آزمون در جدول 1 نشان داده شده است.

جدول(1)- نتایج آزمون مانایی لوین، لین و چو

متغیر	وضعیت	آماره آزمون لوین، لین و چو
		سطح متغیر	تفاضل مرتبه اول	نتیجه
تولید ناخالص داخلی	عرض از مبدأ	**(00/0)30/9	-	I (0)
سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی	عرض از مبدأ	**(00/0)94/2	-	I (0)
سرمایه انسانی	عرض از مبدأ	**(00/0)10/6	-	I (0)

منبع: یافتههای پژوهش

بر اساس نتایج به دست آمده از جدول مشاهده می‌کنیم که تمام داده‌ها مانا می‌باشند. همچنین آزمون پدرونی ³⁹ (1997) برای بررسی هم‌جمعی متغیرها مورد استفاده قرار می‌گیرد. این آزمون ناهمگنی‌های موجود بین مقاطع را نیز در نظر می‌گیرد. در آزمون هم‌انباشتگی فرضیه صفر بیان کننده عدم هم‌انباشتگی بین متغیرهای مدل و فرضیه مقابل وجود هم‌انباشتگی بین متغیرهای مدل را نشان می‌دهد.

جدول (2)- نتایج آزمون همجمعی پدرونی

تحلیل آماری	آماره بین گروهی	تحلیل آماری	آماره‌های میان گروهی
		(98/0)11/2-	Panel v-Statistic
(06/0)50/1-	Group rho-Statistic	(00/0)11/4-	Panel rho-Statistic
(00/0)13/15-	Group PP-Statistic	(00/0)15/11-	Panel PP-Statistic
(00/0)70/13-	Group ADF-Statistic	(00/0)09/12-	Panel ADF-Statistic

منبع: یافتههای پژوهش

نتایج نشان می‌دهند که در مؤلفه‌های میان گروهی (PP, Rho, ADF) هم‌انباشتگی بین متغیرها رد نمی‌شود، در دو آماره بین گروهی (PP, ADF) نیز هم‌انباشتگی بین متغیرها را نشان می‌دهند، در نتیجه رابطه بلندمدت بین متغیرها وجود دارد.

گام بعدی در برآورد مدل Panel-VAR تعیین وقفه بهینه برای مدل است. برای این‌منظور آمارهای اطلاعاتی تعیین شده آکائیک، شوارتز، و هنان کوئین مورد استفاده قرار می‌گیرد. نتایج برآورد آمارها برای مرتبه اول تا سوم در جدول 3 ارائه شده است.

جدول (3)- طول وقفه بهینه

طول وقفه	آکائیک	شوارتز	حنان کوئیک
0	43/23	45/23	44/23
1	70/16	*78/16	73/16
2	69/16	83/16	74/16
3	*64/16	83/16	*71/16

منبع: یافتههای پژوهش

با توجه به این‌که مدل بهینه مدلی است که کم‌ترین مقدار آکائیک، شوارتز و حنان کوئیک را داشته باشد با توجه به نتایج به‌دست آمده وقفه بهینه برای مدل، وقفه مرتبه سوم است.

آزمون ثبات یا پایداری مدل به معکوس‌پذیری مدل اشاره دارد که شامل بی‌نهایت بردار میانگین متحرک بوده و برای تفسیر، توابع عکس‌العمل آنی و تجزیه واریانس به‌کار گرفته می‌شود. نتایج پایداری مدل در شکل 1 ارائه شده است.

شکل (1)- آزمون واکنش انی مدل

$C:\Users\best\Desktop\Untitled.png$

منبع: یافتههای پژوهش

با توجه به این که مقادیر مدل کم‌تر از یک بوده و ریشه ماتریس کامپانین داخل دایره قرار گرفته است، شرط ثبات در مدل برقرار می‌باشد.

پس از تخمین در مدل Panel-VAR، به بررسی روابط متقابل و پویای بین متغیر‌های مدل پرداخته شده است. با توجه به موضوع بحث، در این قسمت اثرات شوک‌های متغیرهای تولید ناخالص داخلی، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و سرمایه انسانی بررسی شده است. در شکل 2 واکنش پویای متغیر تولید ناخالص داخلی نسبت به شوک‌های متغیرهای توضیحی تحقیق ارائه شده است.

شکل (2)- اثر شوک‌ها بر متغیرها

$C:\Users\NCC\Desktop\Untitled.png$ منبع: یافتههای پژوهش

بر اساس شکل فوق، واکنش GDP نسبت به شوک‌های GDP مثبت بوده و بعد از حدود 12 دوره به سمت صفر که حالت پایدار را نشان می‌دهد میل می‌کند. بر این اساس شوک‌های مثبت GDP منجر به افزایش GDP می‌شوند. همچنین طبق شکل 2 اثر شوک‌ها کوتاه مدت بوده و و بعد از 12 دوره اثر مثبت شوک از بین می‌رود.آثار شوک‌های FDI بر GDP نیز تأثیرگذار بوده و GDP را به نقطه تعادلی صفر نزدیک می‌کند و تاثیر شوک‌ها را در طول دوره کاهش می‌دهد. این تأثیر طی سال‌های دوم و سوم به صورت تدریجی بوده و پس از آن روند ثابتی داشته است. شایان ذکر است که کشورهای در حال توسعه اروپایی نسبت به کشورهای درحال توسعه آسیایی و آمریکایی واکنش بیش‌تری به تغییرات FDI داشته‌ و این امر منجر به افزایش GDP در این کشورها شده است. تاثیر شوک‌های HCI تا دوره پنجم مثبت بوده و منجر به افزایش GDP شده است و پس از دوره پنجم تأثیر شوک‌ها پایدار بوده است. البته به اعتقاد برخی از محققان هم‌چون چو⁴⁰ (2003) و باسو و همکاران⁴¹ (2020) بین FDI و GDP رابطه دوطرفه وجود دارد. برخی دیگر از محققان نیز مانند آلفارو و همکاران⁴² (2004) و دورهام⁴³ (2004) معتقد هستند بین FDI و GDP رابطه‌ای وجود ندارد. مطالعات هان و لی⁴⁴ (2020) نشان‌دهنده این موضوع می‌باشد که سرمایه انسانی تأثیر قابل توجهی بر GDP دارد، همچنین می‌توان گفت افزایش سرمایه انسانی موجب افزایش انتقال سطح درآمد و ثبات درآمد می‌شود که یکی از متغیرهای مؤثر بر رشد و توسعه اقتصادی است. بنابراین ایجاد بسترهای لازم برای افزایش سرمایه انسانی به‌عنوان پدیده‌ای پویا کیفیت زندگی را بهبود می‌بخشد.

با توجه به واکنش آنی FDI بر شوک‌های وارده از سمت خود، GDP و HCI مشاهده می‌شود که تاثیر شوک‌های FDI مثبت و معنی‌دار بوده و منجر به افزایش FDI می‌شود. سرمایه‌گذاران عوامل مختلفی را برای سرمایه‌گذاری در سایر کشورها مورد بررسی قرار می‌دهند، بنابراین افزایش سرمایه‌گذاری در کشور میزبان و در نتیجه شوک‌های مثبت ایجاد شده، دیگر سرمایه‌گذاران را تشویق به سرمایه‌گذاری در این کشورها و نیز افزایش میزان سرمایه می‌کنند. همچنین آثار شوک‌های مثبت GDP منجر به افزایش FDI می‌شود؛ تأثیر شوک‌های GDP بر FDI روند کاهشی و تأثیر مثبت و پایداری طی دوره بر FDI داشته است که نتایج مطالعه حاضر با مطالعات پیشین هم‌چون علیزاده و همکاران (1393) مطابقت داشته است. رشد و توسعه اقتصادی از مهم‌ترین دغدغه‌های نظام اقتصادی کشورها است، با توجه به محدودیت پس‌انداز و سرمایه داخلی، استفاده از سرمایه سایر کشورها برای افزایش توان تولیدی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی یکی از راه‌های جذب سرمایه خارجی است ولی برخی از تحقیقات عدم تأثیر مثبت سرمایه‌گذاری خارجی را بر رشد اقتصادی به‌دلیل وجود بازارهای مالی توسعه نیافته در کشورها را نشان می‌دهند. مطالعات بسیاری در مورد سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و رشد اقتصادی انجام شده است که نتایج متفاوت و مبهمی در آن‌ها ارائه شده است.

تأثیر شوک‌های HCI بر FDI نیز طبق انتظارات مثبت بوده و روند پایداری داشته است ولی میزان تأثیر آن ها کمتر از میزان تأثیر شوک‌های GDP بر FDI بوده است. نتایج حاصل از مطالعات نشان می‌دهند که سرمایه انسانی از عوامل تأثیر‌گذار در جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی است و کشورهایی که به فکر استفاده از نیروی کار ارزان و کم‌مهارت برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی باشند، نمی‌توانند سرمایه‌گذاری خارجی را به‌سمت صنایع با ارزش افزوده بالا هدایت کنند و در نتیجه نمی‌توانند رشد اقتصادی خود را افزایش دهند. که این نتایج با مطالعات حاضری (1397) و صادقی و همکاران⁴⁵ (2020) مطابقت دارد. شایان ذکر است که کلیو و همکاران⁴⁶ (2015) در مطالعه خود به رابطه معنادار بین سرمایه انسانی و سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی دست نیافته‌اند.

واکنش آنی HCI نیز نشان می‌دهد که شوک‌های حاصل از HCI مثبت و معنی‌دار بوده و بیشترین تأثیرگذاری را در افزایش HCI داشته است. این روند در طی سال‌ها به صورت مثبت و پایدار بوده است. تأثیر شوک‌های GDP بر HCI در دوره دوم صفر بوده است و همچنین طی دوره بعد منفی نیز بوده و منجر به کاهش HCI شده است، در دوره سوم مجددا به حالت پایدار صفر رسیده است ولی طی دوره‌های بعدی تأثیر شوک‌های GDP مثبت بوده و منجر به افزایش HCI شده است، این روند به صورت پایدار و افزایشی بوده است. تأثیر شوک‌های حاصل از FDI بر HCI نیز مثبت بوده است و طی دوره مورد بررسی به صورت پایدار منجر به افزایشی HCI شده است. در صورتی‌که توابع واکنش آنی، عکس‌العمل یک متغیر درون‌زا طی زمان به شوک ناشی از متغیر دیگر سیستم را بیان می‌کند، براساس تجزیه واریانس، سهم هر شوک در واریانس متغیر درون‌زا‌ی سیستم اندازه‌گیری می‌شود. نتایج تجزیه واریانس در جدول 4 ارائه شده است.

جدول (4)- نتایج تجزیه واریانس GDP

دوره	E.S.	GDP	FDI	HCI
1	3.09	100.00	0.00	0.00
2	3.32	99.83	0.07	0.09
3	3.37	99.66	0.07	0.26
4	3.45	99.65	0.08	0.25
5	3.49	99.64	0.10	0.25
6	3.50	99.62	0.12	0.24
7	3.51	99.59	0.14	0.25
8	3.52	99.55	0.16	0.27
9	3.52	99.51	0.18	0.30
10	3.52	99.45	0.20	0.33

منبع: یافتههای پژوهش

نتایج جدول 4 نشان می‌دهند که طی دوره 10 ساله حدود 99 درصد تغییرات GDP توسط شوک‌های مربوط به خود GDP توضیح داده شده است. حدود 2/0 تغییرات GDP نیز توسط شوک‌های ناشی از FDI و حدود 3/0 درصد تغییرات نیز توسط شوک‌های ناشی از HCI توضیح داده شده است. همچنین نتایج به دست آمده نشان می‌دهند که سهم FDI و HCI بر تغییرات GDP بسیار اندک بوده است.

جدول (5)- نتایج تجزیه واریانس FDI

دوره	S.E.	GDP	FDI	HCI
1	1749.94	5.24	94.75	0.00
2	2217.40	6.61	93.22	0.15
3	472.97	7.94	91.83	0.21
4	2718.07	7.54	92.19	0.25
5	2937.26	7.26	92.44	0.29
6	312.93	7.22	92.45	0.32
7	3283.81	7.09	92.55	0.35
8	3429.13	6.95	92.67	0.37
9	3559.66	6.84	92.74	0.40
10	3677.37	6.75	92.81	0.43

منبع: یافتههای پژوهش

نتایج به دست آمده از جدول 5 نیز نشان می‌دهند که 92 درصد تغییرات FDI توسط شوک‌های مربوط به خود FDI توضیح داده می‌شود، همچنین نتایج نشان می‌دهند که 6 درصد تغییرات FDI توسط شوک‌های GDP و 4/0 درصد نیز توسط شوک‌های HCI توضیح داده می‌شوند. بر اساس نتایج به دست آمده بر خلاف مطالعات انجام شده HCI سهم بسیار اندکی در تغییرات FDI کشورهای درحال توسعه دارد.

جدول (6)- نتایج تجزیه واریانس HCI

دوره	S.E.	GDP	FDI	HCI
1	0.01	0.00	0.20	99.79
2	0.01	0.04	0.11	99.84
3	0.01	0.03	0.18	99.78
4	0.02	0.12	0.31	99.56
5	0.02	0.29	0.44	99.26
6	0.02	0.45	0.59	98.94
7	0.02	0.63	0.77	98.59
8	0.03	0.82	0.96	98.21
9	0.03	0.99	1.17	97.82
10	0.03	1.16	1.40	97.43

منبع: یافتههای پژوهش

نتایج جدول 6 نیز نشان می‌دهد بیشتر تغییرات HCI بر اساس شوک‌های خود HCI توضیح داده می‌شوند و تاثیر شوک‌های FDI حدود 1 درصد و GDP نیز حدود 1 درصد بوده و سهم بسیار ناچیز در تغییرات HCI داشته‌اند.

6- بحث و نتیجه‌گیری

امروزه سیاست‌گذاران و نهاد‌های اقتصادی به اهمیت سرمایه انسانی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی تأکید بسیاری داشته‌اند. سرمایه انسانی با تقویت تأثیر سرمایه‌گذاری خارجی بر رشد اقتصادی منجر به همگرایی درآمد در کشورها می‌شود. با توجه به این‌که جریانات FDI روز‌به‌روز در حال افزایش است، نتایج این مطالعه تأثیرپذیری GDP نسبت به تغییرات FDI را نشان می‌دهند، همچنین مطالعات پیشین نشان می‌دهند که سرمایه انسانی با تحرک نیروی کار، عامل بسیار مهمی در رسیدن به سطح درآمد و هم‌گرایی رشد می‌باشد. نتایج این مطالعه با مطالعات چوای(2004)، مطالعات ولمیک و همکاران⁴⁷ (2016) و سو و لیو⁴⁸ (2016) مطابقت دارد.

با توجه به نتایج به دست آمده و اهمیت موضوع دولت‌ها باید راهکاری برای تقویت و جذب این عوامل داشته باشند. پیشنهاد می‌شود سیاست‌گذاران و نهاد‌های اقتصادی با کاهش تعرفه‌ها و موانع ورود و اعطای تسهیلات به سرمایه‌گذاران خارجی، زمینه ورود سرمایه‌گذاری خارجی را به کشور فراهم کنند. همچنین با توجه به این‌که سرمایه انسانی از عوامل مؤثر در تولید ناخالص داخلی بوده و با وقفه‌های زمانی بیش‌تر دارای اثرات مثبت بر تولید ناخالص داخلی می‌باشد و همچنین به عنوان عامل جذب سرمایه‌گذاری خارجی، برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران با کاهش وقفه‌ها از طریق افزایش کیفیت آموزش و حمایت از مراکز علمی و پژوهشی و با استفاده از فن‌آوری‌های جدید مسیر رشد اقتصادی را در کشور هموار سازند. همچنین با افزایش هزینه‌های تحقیق و توسعه با افزایش سطح سرمایه انسانی، سرمایه‌گذاران خارجی را تشویق به سرمایه‌گذاری در کشور نمایند.

منابع

- حاضری، هاتف (1397)، اثر مخارج بهداشت جمعیتی و آموزش نیروی انسانی بر ورود سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در کشورهای منتخب اسلامی عضو منا، اقتصاد پولی مالی، 25(16)، 218-201.‎

- سلمانپور زنوز، علی، موسوی، سیدکاظم و شکوهی‌فرد، سیامک (1395)، تأثیر سرمایه گذاری مستقیم خارجی (FDI) بر پس انداز ناخالص داخلی در ایران طی دوره (1395-1362، تحلیل‌های اقتصادی توسعه ایران، 4(4)، 33-9.

- شاه‌آبادی، ابوالفضل (1386)، اثر سرمايه گذاري مستقيم خارجي، تجارت بين الملل و سرمايه انساني بر بهره وري كل عوامل اقتصاد ايران، جستارهای اقتصادی، 4 (7)، 134-99.

- علیزاده، محمد، بابایی، مجید، جعفری، محمد وخدایی، مهدی (1393)، اثر متقابل سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و رشد اقتصادی درکشورهای عضو D8 (مدل معادلات همزمان)، فصلنامه سیاست‌های مالی و اقتصادی، 2(6)، 104-87.‎

- گرائی نژاد، غلامرضا،، ع.ا. خسروی نژاد، علی‌اکبر و بهرامی‌نیا، عرفان (1388)، بررسی اثر سرمایه گذاری مستقیم خارجی بر سرمایه انسانی. اقتصاد مالی، 2(3)، 55-69.

- Alfaro, L, Chanda, A, Kalemli- Ozcan, S and Sayek, S (2004), FDI and Economic Growth: the Role of Local Financial Markets. Journal of International Economics, 64 (1), 89-112.

- Asiedu, E (2002), On the determinants of foreign direct investment todeveloping countries: is Africa different?, world development, 30 (1), 107-119.

- Barro, R. J (1991), Economic growth in a cross section of countries, The quarterly journal of economics, 106 (2), 407-443.

- Blomström, M and Kokko, A, (2002), FDI and human capital: a research agenda, Research programme on: Global Interdependence and Income Distribution.

- Borensztein, E, De Gregorio, J and Lee, J.-W (1998), How does foreign direct investment affect economic growth?, Journal of International Economics, 45 (1), 115-135.

- Bosworth, B and Collins, S. M (2003), The empirics of growth: An update, Brookings papers on economic activity, 2003 (2), 113-206.

- Choe,J. I (2003), do Foreign Direct Investment and Growth Domestic Investment Promote Economic Growth?, Review of Development Economics, 7 (1), 44-57.

- Choi, C (2004), Foreign direct investment and income convergence, Applied Economics, 36 (10), 1045-1049.

- Cleeve, E. A, Debrah, Y and Yiheyis, Z (2015), Human capital and FDI inflow: An assessment of the African case, World Development, 74 (c), 1-14.

- Fakthong, T (2012), Convergence in income inequality and growth under public investment in human capital: the case of Thailand, Procedia, Economics and Finance, 2 (2012), 315 324.

- Findlay, R (1978), Relative backwardness, direct foreign investment, and the transfer of technology: a simple dynamic model, The quarterly journal of economics, 92 (1), 1-16.

- Galor, O and Moav, O (2004), From physical to human capital accumulation: Inequality and the process of development, The Review of Economic Studies, 71 (4), 1001-1026.

- Goldin, C. D (2016), Human capital, In: Handbook of Cliometrics. Heidelberg, Germany: Springer Verlag ; 2016.

- Griliches, Z (1964), Research expenditures, education, and the aggregate agricultural production function, The American Economic Review, 54, 961-974.

- Han, J.-S and Lee, J.-W (2020), Demographic change, human capital, and economic growth in Korea, Japan and the World Economy, 53 (4), 100984.

- Johnson, A (2006), The Effects of FDI Inflows on Host Country Economic Growth, Working Paper Series in Economics and Institutions of Innovation 58, Royal Institute of Technology, CESIS - Centre of Excellence for Science and Innovation Studies.

- Lucas, R (1988). On the mechanics of economic development, Journal of monetary economics, 22 (1), 3-42.

- Pedroni, P (1997), Panel Cointegration, Asymptotic and Finite Sample Properties of Pooled Time Series Tests, with an application to the PPP hypothesis: new Results, Indiana University, Working Paper in Economics.

- Ramzan, M, Sheng, B, Fatima, S and Jiao, Z (2019), Impact of FDI on Economic Growth in Developing Countries: Role of Human Capital, Seoul Journal of Economics, 32 (3), 337-360.

- Romer, P (1994), Idea gaps and object gaps in economic development, Journal of Monetary Economics, 32, 543-573.

- Sadeghi, P, Shahrestani, H., Kiani, K. H and Torabi, T (2020), Economic complexity, human capital, and FDI attraction: A cross country analysis, International Economics, 164 (c), 168-182.

- Sims, C.A (1980), Macroeconomics and Reality, Econometrica, 48 (1), 1-48.

- Slogar, H, Jerin, K and Papic, M (2017), Preview of BPM6 methodology and analysis of foreign direct investment in 2015 in Croatia, Acta Economica Et Turistica, 3(1),67-77.

- Su, Y and Liu, Z (2016), The impact of foreign direct investment and human capital on economic growth: Evidence from Chinese cities, China Economic Review, 37 (c), 97-109.

- Van den Berg, G. J (2001), Duration models: specification, identification and multiple durations, In Handbook of econometrics, 5, 3381-3460.

- Völlmecke, D, Jindra, B and Marek, P (2016), FDI, human capital and income convergence Evidence for European regions, Economic Systems, 40 (2), 288-307.

- Woodhall, M (1987), Human capital concepts, In Economics of education, 24 (2), 21-24.

- Zhang, D, Zhuge, L and Freeman, R. B (2020), Firm dynamics of hi-tech start-ups: Does innovation matter?, China Economic Review, 59 (c), 1-17.

[1] - کارشناسي‌ارشد، گروه اقتصاد، دانشكدۀعلوم اجتماعي، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبيل، ايران

[2] - دانشیار، گروه اقتصاد، دانشكدۀعلوم اجتماعي، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبيل، ايران (نویسنده مسئول)

Hatef.Hazeriniri@uma.ac.ir

[3] - پسادکتری، گروه اقتصاد، دانشگاه پیام‌نور، صندوق پستی 4697- 19395، تهران، ایران

[4] - Foreign Derect Investment (FDI)

[5] - Blomstrom & Kokko

[6] - Asido

[7] - Cleeve et al

[8] - Zhang et al

[9] - Galor & Moav

[10] - نمونه کشورهای توسعه یافته بر اساس حداکثر اطلاعات موجود شامل کشورهای آنگولا، آرژانتین، بحرین، بنگلادش، بلیز، بولیوی، برزیل، کامبودیا، شیلی، کلومبیا، کاستاریکا، اکوادور، ال‌سالوادور، گواتمالا گونیه، هایتی، هندوراس، هند، جمهوری اسلامی ایران، عراق، جامایکا، کریباتی، کره، کویت، هنگ‌کنگ، لااو، لبنان، مالزی، مکزیک، منگولیا، میانمار، نپال، عمان، پاکستان، پالایو، پاناما، پاپوا، پاراگوئه، پرو، فیلیپین، قطر، عربستان، جزایر سلیمان، سریلانکا، تونگو، ترینیدادو توباگو، ترکیه، امارات، وانواتو و یمن می‌باشند.

[11] - Lucas

[12] - Baro

[13] - Borensztein et al

[14] - Research & Develpment

[15] - Romer

[16] - Horizental FDI

[17] - Vertical FDI

[18] - Dyah Vulan

[19] - Lucas

[20] -Vollmeche et al

[21] - Ven Den Berg

[22] - Razin & Yuen

[23] - Choi

[24] - Findlay

[25] - Fakthong

[26] - Simz

[27] - Johnson

[28] - Slogar et al

[29] - Borensztein et al

[30] - Woodhall

[31] - Goldin

[32] - Ramazan et al

[33] - به‌دلیل عدم دسترسی به داده‌های سرمایه انسانی برای تمام کشورهای مورد آزمون در مطالعه‌، شاخص نرخ باسوادی در پژوهش مورد استفاده قرار گرفته است. میزان سواد با توجه به درصد جمعیت یک گروه سنی مشخص که می توانند بخوانند و بنویسند ، تعریف می شود. میزان باسوادی بزرگسالان مربوط به سنین 15 به بالا ، نرخ باسوادی جوانان به سنین 15 تا 24 سال و سالمندان تا 65 سال به بالا است. این نمونه معمولاً با توجه به توانایی درک یک جمله ساده کوتاه در مورد زندگی روزمره اندازه‌گیری می‌شود. به طور کلی، سواد نیز شامل اعداد است و اندازه‌گیری ممکن است یک ارزیابی ساده از توانایی حساب را دربردارد. میزان سواد و تعداد باسوادان باید از سواد عملکردی تفکیک شود، معیار جامع‌تری از سواد که در محدوده‌ای ارزیابی می‌شود که در آن سطح مهارت چندگانه قابل تعیین است.

[34] - Miron & Alexe

[35] - جهت نشان دادن جمله اخلال فرض میکنیم که اثرات تکی (مقطعی) در اینجا وجود دارد، ممکن است اثرات ثابت زمان نیز باشد، که مورد متقارن است و یا هر دوی آن‌ها. بنابراین جزء خطا دارای سه مؤلفه است: (eit= μi + λi + εit).

[36] - World Bank

[37] - UNCTAD

[38] - UNICEF

[39] - Pedroni

[40] - Choe

[41] - Bosworth et al

[42] - Alfaro et al

[43] - Dorham

[44] - Han & Lee

[45] - Sadeghi et al

[46] - Cleeve et al

[47] - Vollmecke et al

[48] - Su & Liu

Share To

Article Url

Assessing the Dynamic Interaction of Foreign Direct Investment, Human Capital and Income Convergence