نقشه¬ی جامع و اولویتبندی استان¬های تولیدکننده گیاهان دارویی در کشور بر اساس شاخص¬های مزیت فیزیکی تولید
محورهای موضوعی :داراب یزدانی 1 , مجید شهریاری 2 *
1 - مرکز تحقیقات گیاهان دارویی، پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی، کرج، ایران
2 - دانشگاه زابل
کلید واژه: واژه¬های کلیدی: گیاهان دارویی, مزیت فیزیکی, نقشه¬ی جامع, رتبه¬بندی, ایران ,
چکیده مقاله :
تعیین مزيت نسبی محصولات کشاورزي در مناطق مختلف، يکی از ابعاد مهم سیاست‌گذاری و برنامهریزی کشاورزي است که بر اساس آن میتوان به الگوي مناسب تولید و کشت در مناطق مختلف با توجه به شرايط موجود در هر منطقه دست‌یافت. پژوهش حاضر باهدف اولویتبندی استانهای تولیدکننده گیاهان دارویی در کشور بر اساس شاخصهای مزیت فیزیکی تولید (مزیت مقیاس، مزیت کارایی و مزیت جمعی) و ضریب نوسان آن‌ها طی دوره ی زمانی 98-1381 با استفاده از روش تاکسونومی عددی صورت گرفته است. نتایج نشان داد طی یک دورهی 18 ساله، استان های خراسان جنوبی، جیرفت و خراسان رضوی دارای بالاترین میانگین شاخص مزیت مقیاس (SAI) بودند و بالاترین میانگین مزیت کارایی (EAI) نیز در استانهای البرز، آذربایجان غربی و لرستان به ترتیب با 67/13، 47/6 و 19/6 به دست آمد. بر اساس نتایج مزیت جمعی (AAI) نیز استانهای همدان، سمنان و سیستان و بلوچستان با 26/0، 28/0 و 33/0 دارای کمترین ضریب نوسان شاخص جمعی و استان های البرز، جیرفت و سیستان و بلوچستان به ترتیب با 31/40،3/2 و 65/1 دارای بالاترین میانگین مزیت جمعی در بین تمامی استان های کشور بودند. درنهایت به‌منظور جمع‌بندی، با استفاده از نرم‌افزار GIS نقشه جامع کشور برای گیاهان دارویی بر اساس شاخص های مزیت فیزیکی ترسیم گردید.
Determining the relative advantage of agricultural products in different regions is one of the important dimensions of agricultural policy and planning, based on which the appropriate pattern of production and cultivation can be achieved in different regions according to the conditions in each region. The current research aims to prioritize the provinces that produce medicinal plants in the country based on the indicators of the physical advantage of production (advantage of scale, efficiency advantage and collective advantage) and their fluctuation coefficient during the period of 2011-2018 using the numerical taxonomy method. The results showed that during a period of 18 years, South Khorasan, Jiroft and Razavi Khorasan provinces had the highest average scale advantage index (SAI) and the highest average efficiency advantage (EAI) was also in Alborz, West Azarbaijan and Lorestan provinces with 13/67 respectively. , 6/47 and 6/19 were obtained. According to the results of collective advantage (AAI), the provinces of Hamadan, Semnan and Sistan and Baluchistan have the lowest fluctuation coefficient of collective index with 0.26, 0.28 and 0.33 and the provinces of Alborz, Jiroft and Sistan and Baluchistan with 31.40 respectively. 2.3 and 1.65 had the highest average collective advantage among all the provinces of the country. Finally, in order to summarize, using GIS software, a comprehensivemap of the country for medicinal plants was drawn based on the indicators of physical advantage.
- احمدوند، محمد، رحیم؛ و نجف پور، ذبیح اله.(1385). ارزیابی و تحلیل وضعیت شاخصهای فیزیکی مزیت نسبی دانه‌های روغنی در ایران در سال 1382. پژوهشها و سیاست‌های اقتصادی. 14 (37 و 38):5-15.
- -¬ کهنسال, محمدرضا, دهقانی دشتابی, مریم, رشیدی رنجبر, فهیمه, اسفندیاری, ساسان. (1398). بررسی وضعیت صادراتی گیاهان دارویی با رویکرد مزیت نسبی، ساختار بازار جهانی و نقشه‌ریزی تجاری ایران.13(1)،160-133.
- -¬ اسکوهی، مائده و اسماعیلی، کاظم. (1400). تحلیلی بر نظریه‌های حکمرانی و مدیریت منابع آب در ایران. فصلنامه آب و توسعه پایدار، 8(1)، 1-10.
- آهنگری، صدیقه، مجاوریان، سید مجتبی و حسینی یکانی، سید علی. (1396). اولویتبندی عوامل مؤثر بر موفقیت یک کالا در رینگ کشاورزی بهابازار کالای ایران. اقتصاد و توسعه کشاورزی.1 (39) ،35-27.
- پیراسته، حسین و کریمی، فرزاد. (1385). بررسی مزیت‌های نسبی محصولات زراعی در استان اصفهان. اقتصاد کشاورزی و توسعه.1(14). 68-39.
- چیذری، امیرحسین، شرزه¬ای، غلامعلی، کرامت زاده،علی. (1384). تعیین ارزش اقتصادی آب با رهیافت برنامهریزی آرمانی (مطالعه موردی: سد بارزو شیروان). مجله تحقیقات اقتصادی. 4 (44)، 66-39.
- عابدی، سمانه. (1395). بررسی مزیت نسبی تولید محصولات کشاورزی مبتنی بر زیست‌فناوری (مطالعه موردی: گندم و ذرت در استان فارس). تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران. 47(3), 569-579.
- قاسمی، مریم، نیک نامی، مهرداد و رفیعی، حامد. (1398). عوامل مؤثر بر دانش و نگرش کشاورزان نسبت به مزیت نسبی محصولات زراعی در شهرستان گرمسار. تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران.4 (50)، 690-677.
- کشفی،بناب.(1389). مزیت نسبی اقتصادی کشت و تجارت گیاهان دارویی در ایران و ارزش آن در بازارهای جهانی.بررسی‌های بازرگانی.8(44)،87-67.
- محمدرضایی، رسول،شهبازی، حبیب،کاووسی کلاشمی، محمد و خداوردی زاده، محمد.(1390). ارزیابی پایداری شاخصهای مزیت نسبی صادرات و تولید خرمای ایران، مجله دانش کشاورزی.(2) 19: 176-165.
- محمدی، حمید، کیخا، احمدعلی، دهباشی، وحید و اردوان، خالویی. (1391). بررسی مزیت نسبی تولید چغندرقند در ایران. فصلنامه چغندرقند.1(28).93-81.
- محمدی، یاسر، شلالوند، مرتضی و رضاپور, کوروش. (1397). تعیین الگوی کشت بهینه محصولات زراعی در واحدهای تولیدی با تحلیل مزیت نسبی منطقهای و ملی. تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران.4 (49) ،734-719.
- محمودی، ابوالفضل، یاوری، غلام‌رضا و کلوندی، رقیه. (1399). بررسی جایگاه ایران در بازار جهانی طالبی و خربزه و غربالگری شرکای تجاری. تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران.2 (51)، 312-295.
- میرباقری، سید شهاب، رفیعی، حامد و اکبرپور، حامد. (1398). اولویتبندی مناطق تولیدی گندم آبی و دیم در ایران بر مبنای شاخصهای مزیت تولیدی. اقتصاد کشاورزی و توسعه.1(27)، 118-91.
- نصرآبادی، اسماعیل .(1394). شواهد زیست محیطی بحران آب ایران و برخی راه‌حل‌ها. فصلنامه راهبرد اجتماعی فرهنگی،4(15): 65-89.
- Akhtar, N., Zakir, N. and Ghani, E.2008. Changing revealed comparative advantage: a case study of footwear industry of Pakistan. Journal Of The Pakistan Development Review. 695-709.
- Arora,G., Feng, H. Anderson, C.J. and Hennessy, D.A.2020. Evidence of climate change impacts on crop comparative advantage and land use.Journal Of AgriculturalEconomics.51(2):221-36.
- Bayzidnejad, D., Khodaverdizadeh, M. and HashemiBonab, S.2021. Comparative Advantage of Production and Measuring the Competitiveness of Major Crops of Urmia County by the Policy Analysis Matrix (PAM). International Journal of Agricultural Management and Development. 11(1):35-47.
- Brewer, P.2001. International market selection. developing a model from Australian case studies. International Business Review.10(2):155-74.
- Lee, J. 1995. Comparative advantage in manufacturing as American determination of industrialization: The Korean case. World Development. 23: 1195-1214.
- Quddus, M. A., and Usman, M.2011. Comparative advantage of major crops production in Punjab: an application of policy analysis matrix. The Lahore Journal of Economics. 16(1):93-94
- Sarookhani, B., Tavakoli Vala,Zh. and Rostamzadeh, A.2012. Numerical taxonomy and its application in social research. Historical sociology. 4(1): 171-194.
- Vander Eng, P.2004. Productivity and comparative advantage in rice agriculture in South-East Asia since 1870. Asian Economic Journal. 18(4): 345- 370.
- Wu, Q., and Yang, J. 2021. Comparative advantage analysis of production of jasmine tea in China. Journal of Physics. IOP Publishing.
- Yagoub Elryah, D.2015. Back to the Agriculture-the Development of the Comparative Advantage of Sudan’s Commodities. Journal of Finance and Economics. 3(1):1-5.
فصلنامه راهبرد توسعه/ سال هیجدهم/ شماره 3 (پیاپی71)/ پاییز 1401/ 180-154
Quarterly Journal of Development Strategy, 2022, Vol. 18, No.3 (71), 154-180
نقشهی جامع و اولویتبندی استانهای
تولیدکننده گیاهان دارویی در کشور بر اساس
شاخصهای مزیت فیزیکی تولید
داراب یزدانی1
مجید شهریاری2
(تاريخ دريافت 21/11/1400 ـ تاريخ تصويب 10/1/1401)
نوع مقاله: علمی پژوهشی
چکیده
تعیین مزيت نسبی محصولات کشاورزي در مناطق مختلف، يکی از ابعاد مهم سیاست‌گذاری و برنامهریزی کشاورزي است که بر اساس آن میتوان به الگوي مناسب تولید و کشت در مناطق مختلف با توجه به شرايط موجود در هر منطقه دست‌یافت. پژوهش حاضر باهدف اولویتبندی استانهای تولیدکننده گیاهان دارویی در کشور بر اساس شاخصهای مزیت فیزیکی تولید (مزیت مقیاس، مزیت کارایی و مزیت جمعی) و ضریب نوسان آن‌ها طی دورهی زمانی 98-1381 با استفاده از روش تاکسونومی عددی صورت گرفته است. نتایج نشان داد طی یک دورهی 18 ساله، استانهای خراسان جنوبی، جیرفت و خراسان رضوی دارای بالاترین میانگین شاخص مزیت مقیاس (SAI) بودند و بالاترین میانگین مزیت کارایی (EAI) نیز در استانهای البرز، آذربایجان غربی و لرستان به ترتیب با 67/13، 47/6 و 19/6 به دست آمد. بر اساس نتایج مزیت جمعی (AAI) نیز استانهای همدان، سمنان و سیستان و بلوچستان با 26/0، 28/0 و 33/0 دارای کمترین ضریب نوسان شاخص جمعی و استانهای البرز، جیرفت و سیستان و بلوچستان به ترتیب با 31/40،3/2 و 65/1 دارای بالاترین میانگین مزیت جمعی در بین تمامی استانهای کشور بودند. درنهایت به‌منظور جمع‌بندی، با استفاده از نرم‌افزار GIS نقشه جامع کشور برای گیاهان دارویی بر اساس شاخصهای مزیت فیزیکی ترسیم گردید.
واژههای کلیدی: گیاهان دارویی، مزیت فیزیکی، نقشهی جامع، رتبهبندی، ایران
مقدمه
موقعیت جغرافیایی، ميزان بارش دريافتي و شرايط دما موجب حاكميت اقليم خشك و نيمهخشك در ايران شده است (اسکوهی و اسماعیلی،1400). در كشورهايي با اين اقليم، كمبود و محدوديت منابع آب امري طبيعي است، اما به آن معني نيست كه شرايط فعلي بحران آب فقط زائيده شرايط طبيعي است، بلكه حكايت از نقش مهم و پررنگ عوامل انساني، دستاندازي، زيادهخواهي، بيبرنامگي و اجراي برنامههاي غلط در ايجاد و عمق اين بحران دارد (نصرآبادی،1394). بررسی مقدار آب استحصالشده در کشور، افزایش جمعیت، روند تخریب جنگلها و مراتع طی سالهای گذشته، برداشت بیش‌ازحد و بدون برنامهریزی از منابع آب زیرزمینی و عدم الگوی بهینه مصرف موجب کاهش چشمگیر منابع آب گردیده و زمینه بروز خشک‌سالی را در مناطقی از کشور فراهم آورده است. خشک‌سالی و کمآبی در ایران یک واقعیت اقلیمی است و با توجه به روند روزافزون نیاز بخشهای مختلف به آب، مشکل خشک‌سالی در سالهای آینده حادتر نیز خواهد شد، درنتیجه راهکارهای مختلفی در راستای استفاده بهینه از این منبع ارزشمند پیشنهاد میشود. ازجمله مهم‌ترین این راهکارها میتوان به افزایش میزان منابع در دسترس، تغییر الگوی کشت و افزایش بهرهوری استفاده از منابع آبی اشاره نمود؛ اما به دلیل محدود بودن منابع آبی، روش اول چندان قابل‌اعتنا نیست، لذا روشهای دوم و سوم ازلحاظ منطقی صحیح‌تر به نظر میرسد. بهطورکلی این احتمال وجود دارد که با تغییر الگوی کشت به سمت محصولاتی با نیاز آبی پایین‌تر و با به‌کارگیری شیوه‌های مختلف، بتوان بهرهوری استفاده از منابع تولید را بالا برد و با استفاده از منابع موجود، حداکثر منفعت را حاصل کرد (چیذری و همکاران،1384). یکی از مهم‌ترین و کارآمدترین این شیوه‌ها، جایگزینی گیاهان دارویی به‌جای محصولاتی با نیاز آبی بالا و غیراستراتژیک و شناسایی مزیت نسبی تولید محصولات مختلف در هر منطقه توسط کارشناسان و متخصصان مربوط با استفاده از روشهای علمی و ترغیب کشاورزان به کشت این محصولات در هر یک از مناطق مختلف می باشد.
امروزه بحث تعیین مزیت نسبی محصولات کشاورزی به دلیل اهمیت آن در برنامهریزی و سیاست‌گذاری‌های بلندمدت کشورها به یکی از جنبههای مهم برنامهریزی اقتصادی تبدیل‌شده است. در ایران نیز این موضوع در سالهای اخیر توجه تعداد زیادی از پژوهشگران اقتصاد کشاورزی را به خود جلب کرده است (محمدرضایی و همکاران،1390). بهطورکلی مزیت نسبی معیاری برای اولویتبندی محصولات کشاورزی در مناطق مختلف تولیدی میباشد که در صورت شناخت مزیت مناطق مختلف در تولید محصولات کشاورزی و اولویتبندی این مناطق می‌تواند سیاست‌گذاران توسعه بخش کشاورزی را در برنامهریزی و تخصیص کارآمدتر منابع مالی، آب، زمین و نظایر آن‌ها یاری کند (احمدوند و نجف پور،1385). در ایران، بخش کشاورزي با توجه به ظرفیتهاي فراوان موجود در استانهای مختلف، در صورت برنامهریزی و توان اجرايی مناسب در تلفیق و بهرهبرداري مناسب و پايدار از عوامل تولید می‌تواند يکی از بخشهای مهم تولید و صادرات محصولات کشاورزي باشد. در اين راستا، تعیین مزيت نسبی محصولات کشاورزي در مناطق مختلف، يکی از ابعاد مهم سیاست‌گذاری و برنامهریزی کشاورزي است (عابدی،1395).
گیاهان دارویی و فرآورده‌های آن‌ها ازجمله منابع بسیار ارزشمند در گستره وسیع منابع طبیعی ایران است که در حوزه مطالعات اقتصادی کمتر به آن‌ها پرداخته‌شده است، درحالی‌که شناخت علمی، کشت، توسعه، بهره‌برداری بهینه و پرداختن به موقعیت تولیدی و صادراتی آن‌ها می‌تواند در جهت ارتقای شاخصهای توسعه صادرات غیرنفتی بسیار مؤثر واقع شود. کشت بیش از ۸۰ درصد انواع گیاهان دارویی قابل‌مصرف در اقلیم چهارفصل ایران و هزینه پایین‌تر تولید آن‌ها نسبت به دیگر محصولات کشاورزی، سرمایه‌گذاری در بخش تولید و صادرات گیاهان دارویی را توجیه‌پذیر کرده است (کشفی بناب،1389). همان‌طور که در نمودار (1) مشاهده میشود سطح زیرکشت و تولید گیاهان دارویی در کشور در دهههای اخیر از یک‌روند افزایشی برخوردار بوده است، به‌طوری‌که سطح زیر کشت این محصولات از سال 1390 تا 1398 از رشد 255 درصدی و تولید در خلال سالهای 1390-1398 از رشد 222 درصدی برخوردار بوده است. البته لازم به ذکر است دادههای مورداستفاده در این پژوهش از آمارنامههای وزارت جهاد کشاورزی طی دوره زمانی 1398-1381 که به‌صورت کلی برای آن دسته از گونههای گیاهی که تحت عنوان گیاهان دارویی (به‌جز زعفران و گل محمدی) جمع‌آوری و گزارش‌شده، استخراج گردیده است، لذا در هر یک از استانهای کشور ممکن است یک یا چندگونه گیاهی به‌صورت غالب کشت شود که متأسفانه در آمارنامههای منتشرشده توسط وزارت جهاد کشاورزی و سازمانهای وابسته به این وزارت در استانهای مختلف، به‌صورت تفکیک اشارهای نشده است و در آمارنامه و گزارش‌ها تحت عنوان گیاهان دارویی و غیرقابل تشخیص برای نوع گیاه دارویی مختلف گزارش میشود.
نمودار 1 روند درصد رشد سطح زیر کشت و درصد رشد تولید
گیاهان دارویی طی دوره زمانی 1398-1376
با توجه به اصل تخصيص منابع كمياب به‌منظور تأمین خواسته‌های نسل حاضر و توجه به نیاز نسلهای آینده به منابع، حمايت از توليد محصولات كشاورزي به همراه مدنظر قرار دادن مزيت نسبي ضروری به نظر میرسد؛ بنابراین میتوان گفت به‌منظور كاهش هزینه‌های توليد، جلوگيري از هدر رفت منابع محدود كشور و افزايش بهرهوری منابع از طريق تخصيص بهينه آن‌ها، لزوم بررسي مزيت نسبي در استانهای مختلف كشور مشخص‌شده و بدين ترتيب دستيابي به توسعه كشاورزي پایدار بر مبناي رقابت‌پذیری توليدات تحقق خواهد يافت (میرباقری و همکاران،1398).
تاکنون مطالعات متعددي درزمینه مزيت نسبی محصولات کشاورزي در داخل و خارج از کشور انجام‌گرفته که به برخی از آنان اشاره میگردد.
کهنسال و همکاران (1398) به بررسی وضعیت صادراتی گیاهان دارویی با رویکرد مزیت نسبی، ساختار بازار جهانی و نقشه‌ریزی تجاری ایران طی دوره زمانی 2017-2008 پرداختند. بدین منظور برای تعیین مزیت نسبی از دو شاخص RCA و RSCA، ساختار بازار شاخصهای نسبت تمرکز، HHI و نقشه‌ریزی تجاری شاخص TM استفاده گردید. نتایج نشان داد که کشورهای سریلانکا، ویتنام، هند و اندونزی بیشترین مقدار مزیت نسبی را در صادرات گیاهان دارویی دارند و کشور ایران در تمام دوره موردمطالعه به استثنا سال 2015 دارای مزیت میباشد. نتایج مربوط به ساختار بازار نشان داد که بازار جهانی صادرات گیاهان دارویی از دو نوع انحصار چندجانبه بسته و بین انحصار چندجانبه باز و بسته میباشد؛ و در بحث نقشه تجاری نتایج نشان داد که ایران در سالهای 2013-2002 که بازار جهانی رو به افول است در برخی از سال‌ها به‌عنوان برنده ظاهرشده و در سالهای 2016-2014 که بازار جهانی روبه رشد بوده است غالباً به‌عنوان برنده ظاهرشده است و همچنین محاسبه شاخص TM با در نظر گرفتن محصولات کشاورزی نشان می‌دهد که در تمام سال‌ها مشابه حالت قبل است.
قاسمی و همکاران (1398) نشان دادند عوامل مؤثر بر دانش کشاورزان نسبت به کشت محصولات داراي مزيت نسبي مانند تحصیلات، تعداد شرکت در کلاس ترويجي، تعداد بازديد ترويجي داراي اثرات مثبت، ليکن تماس با مروجان کشاورزي داراي اثر منفي بود همچنین نتايج الگوي لاجيت عوامل مؤثر بر نگرش کشاورزان نسبت به کشت محصولات داراي مزيت نسبي بيانگر آن بود که تحصیلات، تعداد شرکت در کلاس ترويجي، تعداد بازديد ترويجي و درآمد زراعي سال قبل داراي اثرات مثبت، ليکن تماس با مروجان کشاورزي و تعداد قطعات زمين در اختيار کشاورز داراي اثر منفي بودند. محمدی و همکاران (1397) باهدف تعیین الگوی بهینه کشت محصولات زراعی در یک واحد کشاورزی در شهرستان پیشوا بر مبنای تحلیل مزیت نسبی محصولات گلخانهای در سطح منطقهای نشان دادند که محصولات خیار، فلفل دلمه‌ای رنگی و گوجه‌فرنگی دارای مزیت نسبی در سطح استان تهران هستند. شاخص مزیت نسبی صادرات نیز نشان داد که محصولات خیار، فلفل دلمه‌ای رنگی و گوجه‌فرنگی گلخانهای به همراه انواع کلم (برگ، گل و برکلی) دارای مزیت صادراتی در سطح ملی هستند؛ بنابراین الگوی بهینه کشت واحد کشاورزی با حفظ الگوی کشت فعلی به همراه افزودن محصولات گلخانهای دارای مزیت در سطح منطقهای و محصول کلم دارای مزیت تولید و صادرات در سطح ملی به دست آمد. محمودی و همکاران (1399) با استفاده از شاخصهای مزیتی نسبی مانند مزیت مقیاس (SAI)3، مزیت کارایی (EAI)4 و مزیت جمعی (AAI)5 نشان دادند که شهرستان‌های استان فارس دارای مزیت نسبی مختلفی در تولید گندم هستند؛ بنابراین، این شهرستان‌ها در پنج سطح با مزیت نسبی بسیار بالا، بالا، قابل‌قبول، پایین و مزیت نسبی بسیار پایین پهنه‌بندی شدند. شهرستان‌های لارستان و لامرود دارای بالاترین میزان مزیت نسبی تولید گندم در استان فارس بودهاند و شهرستان‌های کازرون و خرمبید نیز کمترین مزیت نسبی را داشتند. نتایج آزمون تجزیه واریانس نیز نشان داد که از میان چهار فاکتور اقلیمی، تنها متوسط حداقل دما در تفکیک سطح مزیت نسبی تولید گندم شهرستان‌های استان فارس تأثیرگذار بوده است. محمدی و همکاران (1391) به بررسی مزیت نسبی چغندرقند در ایران در سال زراعی 86-1385 با استفاده از روش ماتریس تحلیل حساسیت پرداختند. نتـايج نشان‌دهنده وجود مزيت نسبي در توليد محصول چغندرقند در ايران است (55/0=DRC). از سوي ديگر ضريب حمايت اسمي بر محصول نشان‌دهنده وجـود ماليـات غيرمسـتقيم بـر توليـد محصـول چغندرقند (NPC=0/55)6 است، ضريب حمايت اسمي برنهاده نشان‌دهنده وجود ماليات غيرمسـتقيم بـراي نهادههای قابل تجارت (NPI=2/55)7 میباشد و ضريب حمايت مؤثر نشان از آن دارد كه مالياتي كه دولـت به‌صورت غيرمستقيم بر محصول چغندرقند در نظر گرفته است بيش از یارانه‌ای است كـه جهـت نهادهها پرداخت كرده است.
ازجمله مطالعات جهانی که به بررسی مزیت نسبی محصولات کشاورزی پرداخته‌اند میتوان به مطالعه آرورا و همکاران 8(2020) اشاره نمود. آن‌ها به بررسی تأثیرات تغییرات آب و هوایی بر مزیت نسبی محصولات و کاربری زمین پرداختند و بیان کردند با حذف اثرات روند در عملکرد، تغییرات آب و هوایی در سالهای 2031 تا 2055 نسبت به سالهای 1981 تا 2005 بین 33 تا 64 درصد کاهش می‌یابد و سویا کمترین و یونجه بیشترین مزیت نسبی به خود اختصاص میدهند. یو و یانگ9 (2021) به تجزیه‌وتحلیل مزیت نسبی تولید چای جاسمین در چین پرداخته و بیان کردند که به‌جز فوجیان، مناطق سنتی تولید چای جاسمین مانند ژجیانگ و گوانگدونگ مزایای نسبی خود را از دست داده‌اند. اگرچه مناطق تولیدکننده در حال ظهور، به رهبری گوانگشی، ازنظر مزایای نسبی جامع دارای مزایای مطلق هستند، اما ازنظر شاخص مزیت توسعه هیچ مزیتی ندارند؛ بنابراین، برای دستیابی به توسعه پایدار و سالم صنعت چای جاسمین لازم است همه طرف‌ها بر روی مسائل کلیدی فنی تمرکز کنند. بایزید نژاد و همکاران10 (2021) به بررسی مزیت نسبی تولید و اندازه‌گیری رقابت‌پذیری عمده محصولات شهرستان ارومیه توسط ماتریس تحلیل سیاست (PAM) پرداختند. نتایج آن‌ها حاکی از آن بود که بر اساس شاخص NSP، تولید گوجه‌فرنگی نسبت به سایر محصولات دارای مزیت نسبی بالاتری است و لوبیا قرمز، نخودفرنگی، آفتابگردان، گندم و جو به ترتیب در رتبههای بعدی قرار دارند. بر اساس شاخص رقابت‌پذیری هزینه، همه محصولات موردبررسی رقابت‌پذیری هزینه‌ای داشتند. نتایج بررسی شاخصهای حفاظتی، ازجمله ضریب خالص حفاظت ورودی (NPCI)، نشان داد که یارانه‌های غیرمستقیم به نهادههای قابل تجارت برای همه محصولات مورد مطالعه پرداخت شده است. شاخص ضریب حفاظتی اسمی (NPCO) برای گندم آبی، گندم دیم، آفتابگردان، نخود دانه و لوبیا قرمز نشان‌دهنده مالیات غیرمستقیم بر تولید این محصولات توسط دولت است. ون درانج11 (2004) در مطالعه خود که به‌منظور بررسی مزیت تولید برنج در منطقه جنوب شرقی آسیا (اندونزی، برمه، فیلیپین، ژاپن، تایلند، ویتنام، جاوا و مالزی) صورت گرفت، نشان داد که کشورهای برمه، تایلند و جنوب ويتنام دارای مزیت نسبی در تولید گندم میباشند. کوداس و عثمان12 (2011) در بررسی مزیت نسبی محصولات گندم، برنج، نیشکر و پنبه در پنجاب پاکستان نشان دادند که پنجاب در گندم به‌منظور خودکفایی دارای مزیت میباشد ولی برای صادرات دارای مزیت نیست، اما در محصول برنج، نیشکر و پنبه علاوه بر مزیت داشتن برای تولید در داخل، دارای مزیت صادراتی نیز هست. یعقوب الريان13 (2015) در بررسي مزيت نسبي دام (شتر، گاو، گوسفند و بز)، پنبه و صمغ عربي طي سالهای 2003 تا 2013 در كشور سودان نشان داد كه اين كشور در هر سه محصول ذكرشده داراي مزيت هست. اختر و همکاران14 (2008) در یک مطالعه به بررسی مزیت نسبی صنعت کفش در پاکستان طی سالهای 2006-2003 پرداختند. نتایج مطالعه آن‌ها نشان داد که در این دوره پاکستان در مقایسه با چین و هند از یک رشد منفی اما فزاینده برخوردار بوده و پتانسیل بالایی برای رشد این صنعت وجود دارد تا آن را به یک منبع مهم صادرات برای پاکستان تبدیل کند.
همان‌طور که مشاهده میشود مطالعات متنوعی با استفاده از مزیت نسبی برای محصولات مختلف کشاورزی تاکنون صورت گرفته است اما اکثر پژوهشهای انجام شده در این حوزه مربوط به محاسبه مزیت نسبی با استفاده از شاخصهای صادراتی بوده است،که در این شاخصها (شاخصهای صادراتی مزیت نسبی) صرفاً توان و ظرفیت تولیدی یک کشور در مقایسه با سایر کشورهای رقیب مورد ارزیابی قرار میگیرد؛ اما در پژوهش حاضر با محاسبه شاخصهای مزیت فیزیکی(شاخصهای مزیت نسبی نوع دوم) تحلیلها به مرحلهی قبل از صادرات پرداخته میشود، به عبارتی یکی از مزایای محاسبه این شاخصها را ، مکانیابی نقاط مستعد(استانهای) کشور که دارای پتانسیل بهتری نسبت به سایر استانها در تولید گیاهان دارویی به‌منظور برنامهریزی برای افزایش صادرات گیاهان دارویی نام برد. لذا در پژوهش حاضر برای نخستین بار علاوه بر تعیین مزیت تولید با استفاده از شاخصهای مزیت فیزیکی، استانهای تولیدکننده‌ی گیاهان دارویی در کشور را نیز طی یک دورهی 18 ساله بر اساس شاخصهای مذکور اولویتبندی نموده و نقشه جامع گیاهان دارویی در کشور بر اساس شاخصهای فیزیکی مانند تمركز، سابقه، رواج توليد و كارآمدي توليد به‌دست‌آمده است.
مواد و روشها
بهطورکلی مزيت نسبی يکی از ابزارهايی است که در جريان تصميمگيری برای توليد و تجارت محصولات از اهميت ويژهای برخوردار است؛ که با توجه به محدوديت عوامل توليد، جهت استفادهی بهينه از اين عوامل و دستيابی به بيشترين بازده، بايد توسعهی سطح زيرکشت و افزايش توليد محصولات کشاورزی در مناطق گوناگون بر اساس اصل مزيت نسبی صورت گيرد. معمولاً براي تعيين مزيت نسبي از دیدگاه تولید، از دو نوع شاخص استفاده میشود. شاخصهای نوع اول؛ مانند شاخص هزینه منابع داخلی(DRC)، نسبت هزینه به منفعت اجتماعی(SCB) و سودآوری خالص اجتماعی(NSP) که ابتدا سود خالص به‌دست‌آمده از يك فعاليت را بر اساس هزينه فرصت و قيمت سایه‌ای اندازه‌گیری و سپس مشخص می‌کنند كه آيا توليد محصولات مورد بررسي نسبت به واردات آن‌ها داراي مزيت نسبي هستند يا خير؟ که تحلیل با استفاده از این شاخصها معمولاً کوتاه‌مدت بوده و با توجه به کمبود اطلاعات و عدم واردات در بیشتر گیاهان دارویی برای کشور سبب میشود محاسبه این شاخصها برای گیاهان دارویی کشور امکان‌پذیر نمیباشد.
شاخصهای نوع دوم که در این پژوهش استفاده شدهاند و در ادامه به‌طور مختصر به تشریح آن‌ها می‌پردازیم، شاخصهای مزیت فيزيكي تولید میباشند که شامل شاخص مزیت کارایی، مزیت مقیاس و مزیت جمعی میباشد و بر اساس ميزان عملكرد، سطح زیر کشت و تركيبي از اين دو، ميزان تمركز، سابقه، رواج توليد و كارآمدي توليد در يك منطقه را نشان میدهند (پیراسته و کریمی،1385)، که با توجه به هدف پژوهش حاضر در جهت نیاز به تحلیلهای بلندمدت و توجه به محدودیتهای بسیاری از نهادهها و عوامل تولیدی در بخش کشاورزی و همچنین ویژگی‌های اقلیمی و جغرافیایی متفاوت در مناطق مختلف کشور،گام برداشتن بر اساس اصل مزیت نسبی تولید به کمک شاخصهای مزیت فیزیکی تولید در هر منطقه از اهمیت بالایی برخوردار میباشد، به عبارتی با استفاده از شاخصهای مزیت فیزیکی تولید میتوان الگوی منطقهای کردن کشت را تعیین کرده و منابع را به‌صورت بهینه بین فعالیتهای گوناگون توزیع کرد، تا علاوه بر استفاده بهينه از منابع، قابليتهای توليدی و صادراتی استانهای مختلف در گیاهان دارویی نيز شناسايی شده و زمينه جهت سرمايهگذاریهای مؤثر فراهم شود، لذا در این پژوهش با استفاده از شاخصهای نوع دوم (مزیت نسبی)، اقدام به برآورد مزیت نسبی تولید گیاهان دارویی طی دوره زمانی 1398-1381 صورت پذیرفته است.
1- شاخص مزیت مقیاس (SAI)
برای محاسبه شاخص مزیت مقیاس (درجه تمرکز) یک محصول در یک کشور نسبت به متوسط کل جهان، رابطه 1 مورد استفاده قرار میگیرد (Lee, 1995):
(1) | SAIio=] (GSio/GSi)/(GSo/GS) |
در رابطه یک، SAIio شاخص مقياس مزيت محصول o را در استان i نشان می‌دهد. همچنين GSio سطح زیر کشت محصول o (گیاهان دارویی) در استان i، GSi كل سطح زیر کشت محصولات زراعی در استان i، GSo سطح زیر کشت محصول o (گیاهان دارویی) در کشور و GS سطح زیر کشت محصولات زراعی در کشور را نشان می‌دهد. اگر SAIio بزرگ‌تر از يك باشد، درجه تمركز محصول o در کشور i بزرگ‌تر از متوسط كل کشور میباشد و بيانگر ترجيح بیشتر کشاورزان استان i براي كاشت بيشتر محصول o است و برعكس.
2- مزیت کارایی (EAI)
يكي ديگر از شاخصهای فيزيكي مزيت نسبي، شاخص كارايي مزيت میباشد كه براي محاسبه آن از رابطه 2 استفاده میشود (Lee, 1995):
(2) | EAIio=] (APio/APi)/(APo/AP) |
در رابطه دو، EAIio شاخص كارايي مزيت محصول o در استان i است. همچنين APio عملكرد محصول o در استان i، APi متوسط عملكرد محصولات زراعی در استان i، APO متوسط عملكرد محصول o در كل کشور،AP متوسط عملكرد همه محصولات زراعی در کشور است. اگر اين شاخص بزرگ‌تر از يك به دست آيد، متوسط عملكرد محصول o نسبت به همه محصولات در استان موردنظر بالاتر از متوسط كل کشور است. اگر اختلاف معنی‌داری در فنّاوری در بين مناطق مختلف وجود نداشته باشد و همچنين محدوديت زيادي براي انتشار و پذيرش آن نباشد، EAI می‌تواند شاخصي از تخصيص عوامل توليد، منابع طبيعي و عوامل اقتصادي باشد.
3- مزیت جمعی (AAI)
شاخص مزیت جمعی که درواقع یک شاخص جامع مزیت نسبی و میانگین هندسی دو شاخص مزیت مقیاس و مزیت کارایی است، به‌صورت رابطه سه محاسبه میشود (Lee, 1995):
(3) | AAI= | |||||||
(4) |
| |||||||
(5) |
| |||||||
(6) |
| |||||||
(7) |
| ||
(8) |
| ||
(9) |
| ||
که در آن i نوع شاخص، j نوع محصول، 
مقدار محصول (تن) j در شاخص موردبررسی i،
میانگین شاخص i،
واریانس شاخص i، 
مقادیر استانداردشده.
پس از استاندارد کردن شاخصهای مورد استفاده بر اساس رابطه 9، جدول استاندارد شدهای به دست میآید. ماتریس زیر عناصر استانداردشده را نشان می‌دهد.
(10) |
|
در این مطالعه از شاخصهای مزیت فیزیکی تولید شامل شاخصهای مزيت نسبی مقياس، کارایی، جمعی و ضريب نوسان آن‌ها جهت اولویتبندی استانهای کشور در تولید گیاهان دارویی استفاده شده است.
3- در مرحله سوم، ماتریس فواصل مرکب که عناصر آن (
) فاصله متغیرهای دو استان a و b هست، به‌صورت زیر محاسبه میگردد:
(11) |
|
بدیهی است که 
یعنی ماتریس فواصل، ماتریس متقارن است. درنتیجه عناصر قطر اصلی آن صفر است.
4- در این مرحله کوچک‌ترین عدد در هر سطر از ماتریس بهدستآمدهی مرحله قبل انتخاب گردید. بدین ترتیب ماتریسی تشکیل‌شده است که یک ستون آن بیانگر کمترین تفاوت (فاصله) بین استانها هست.
5- در مرحله پنجم با استفاده از ماتریس نهایی مرحله چهارم میانگین و انحراف معیار، ستون کمترین تفاوت میان کالاها محاسبه میشود و سپس با توجه به آن‌ها فاصله اعتماد (α-1) درصدی برای متغیر
ساخته میشود که در رابطه 12 قابل‌مشاهده است.
(12) |
| ||
(13) |
| ||
(14) |
| ||
سپس استان‌هایی که آن‌ها در بین دو حد به‌دست‌آمده از رابطه 14 باشد به‌عنوان استان‌هایی همگن در یک گروه در نظر گرفته میشود و استان‌هایی که خارج از فاصله اعتماد قرار میگیرند، به‌عنوان استانهای غیر همگن از مجموعه حذف میشوند.
6- در مرحله ششم، ماتریس به‌دست‌آمده پس از حذف بعضی از استانها بازنویسی میشود. در ماتریس جدید برای هر ستون بزرگ‌ترین مقدار را پیدا کرده و مقدار ایدئال یا 
نامگذاری میشود. سپس با استفاده از آن برای هر یک از استانها مقدار 
(سرمشق بهینگی) به‌صورت رابطه زیر محاسبه میشود:
(15) |
|
در رابطه فوق هر چه کوچک‌تر باشد، بهینگی کالا بیشتر خواهد بود. پس از تعیین ها، میانگین و انحراف معیار آن‌ها محاسبه میشوند:
(16) |
| |
(17) |
| |
و بر مبنای نتایج به‌دست‌آمده از دو رابطه اخیر حد مطلوب بهینگی کشور (C*) مطابق رابطه زیر به دست تعیین میگردد:
(18) |
|
و درنهایت برای رتبهبندی استانها از رابطه زیر به دست میآید:
(19) |
|
که در آن 
رتبه مربوط به هر استان و سرمشق بهینگی کشور و 
حد بهینگی مطلوب کشور هستند. با استفاده از به‌دست‌آمده از این روش میتوان استانها را بر اساس صعودی رتبهبندی نمود. درنتیجه هر به صفر نزدیکتر باشد، استان i از اولویت و برتری بیشتری برخوردار است. داده‌ها و اطلاعات موردنیاز برای محاسبه شاخصهای مزیت فیزیکی مورداستفاده در این پژوهش از اطلاعات موجود در بانک زراعت وزارت جهاد کشاورزی و آمارنامههای رسمی این سازمان برای سالهای 98-1381 به تفکیک هر استان برای گیاهان دارویی به‌دست‌آمده است. در مرحله بعد میانگین شاخصهای مزیت فیزیکی تولید بر اساس رابطه‌های 2،1 و 3 و ضریب نوسان شاخصهای مربوط بر اساس رابطه 6 برای هر استان جداگانه طی بازه زمانی 98-1381 محاسبه گردیده است. درنهایت با استفاده از روش تاکسونومی عددی برای تمامی استانهای مورد مطالعه جهت تهیه نقشه جامع گیاهان دارویی اولویتبندی صورت گرفته است.
نتایج و بحث
همان‌طور که نتایج جدول (1) نشان می‌دهد، از بین 32 استان تولیدکننده گیاهان دارویی تنها 12 استان دارای مزیت مقیاس تولید میباشند. استانهای خراسان جنوبی، جیرفت و خراسان رضوی دارای بالاترین میانگین مزیت مقیاس بودند بدین معنا که درجه تمرکز گیاهان دارویی در این استانها بالا بوده و نسبت به سایر محصولات زراعی استان، کشاورزان تمایل دارند سطح زیر کشت بیشتری را به این محصولات اختصاص دهند. استانهای ایلام، اردبیل و زنجان نیز در بین استانهای فاقد مزیت نسبی تولید گیاهان دارویی، در رتبههای اول تا سوم ازلحاظ عدم مزیت مقیاس در طی بازه زمانی موردمطالعه 98-1381 بودهاند؛ که علت آن می‌تواند پایین بودن سطح زیر کشت گیاهان دارویی نسبت به سایر محصولات زراعی در این استانها باشد. استانهای خراسان رضوی، مازندران و سیستان و بلوچستان نیز به ترتیب دارای کمترین ضریب نوسان مزیت مقیاس بودهاند؛ همان‌طور که قبلاً نیز بیان‌شده هرچه ضریب نوسان شاخصهای موردمطالعه کمتر باشد نشان‌دهنده ثبات بیشتر شاخص مذکور در منطقه مورد مطالعه هست.
بر اساس نتایج جدول (2) استانهای البرز، آذربایجان غربی و لرستان دارای بالاترین میانگین مزیت کارایی بودند که حاکی از استفاده بهینه از نهادههای تولید در این استانهاست؛ و استانهای خراسان رضوی، قزوین و خراسان جنوبی در بین استانهای فاقد مزیت کارایی تولید گیاهان دارویی به ترتیب رتبههای اول تا سوم را در طی دورهی موردمطالعه دارا بودهاند. بر اساس ضریب نوسان شاخص مزیت کارایی نیز استانهای همدان، جیرفت و کرمانشاه دارای کمترین و به عبارتی باثبات‌ترین استان ازلحاظ مزیت کارایی در بین استانهای تولیدکننده گیاهان دارویی میباشند. همان‌طور که مشاهده میشود استانهای البرز، آذربایجان غربی و لرستان در اولویتبندی انجام‌شده نیز دارای ضریب تاکسونومی کمتر و دارای اولویت بالاتری به جهت مزیت کارایی تولید هستند.
جدول 1 رتبهبندی استانهای کشور بر اساس شاخص مزیت مقیاس (SAI) در طی سالهای 98-1381
رتبه | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
ضریب تاکسونومی | استان | ضریب نوسان SAI | استان | میانگین SAI | استان | |||
28/0 | خراسان جنوبی | 24/0 | خراسان رضوی | 26/12 | خراسان جنوبی | 1 | ||
34/0 | جیرفت | 25/0 | مازندران | 29/9 | جیرفت | 2 | ||
40/0 | خراسان رضوی | 33/0 | سیستان و بلوچستان | 89/4 | خراسان رضوی | 3 | ||
47/0 | سیستان و بلوچستان | 37/0 | سمنان | 94/3 | سیستان و بلوچستان | 4 | ||
58/0 | سمنان | 44/0 | البرز | 22/3 | یزد | 5 | ||
64/0 | مازندران | 44/0 | همدان | 18/2 | سمنان | 6 | ||
64/0 | همدان | 44/0 | لرستان | 88/1 | کرمان | 7 | ||
65/0 | کرمان | 46/0 | خراسان جنوبی | 42/1 | همدان | 8 | ||
66/0 | خراسان شمالی | 46/0 | گیلان | 37/1 | خراسان شمالی | 9 | ||
67/0 | البرز | 48/0 | جیرفت | 22/1 | هرمزگان | 10 | ||
69/0 | گیلان | 49/0 | خراسان شمالی | 11/1 | فارس | 11 | ||
70/0 | لرستان | 51/0 | آذربایجان شرقی | 01/1 | اصفهان | 12 | ||
71/0 | یزد | 52/0 | کرمانشاه | 83/0 | البرز | 13 | ||
71/0 | اصفهان | 55/0 | کرمان | 66/0 | گیلان | 14 | ||
71/0 | کرمانشاه | 62/0 | اصفهان | 57/0 | گلستان | 15 | ||
72/0 | آذربایجان شرقی | 71/0 | آذربایجان غربی | 52/0 | کرمانشاه | 16 | ||
77/0 | آذربایجان غربی | 73/0 | اردبیل | 39/0 | مازندران | 17 | ||
77/0 | تهران | 82/0 | قم | 35/0 | تهران | 18 | ||
77/0 | اردبیل | 83/0 | تهران | 31/0 | بوشهر | 19 | ||
77/0 | فارس | 90/0 | قزوین | 29/0 | لرستان | 20 | ||
78/0 | قم | 20/1 | خوزستان | 27/0 | آذربایجان شرقی | 21 | ||
79/0 | قزوین | 29/1 | فارس | 25/0 | کهکیلویه و بویراحمد | 22 | ||
79/0 | هرمزگان | 33/1 | ایلام | 16/0 | مرکزی | 23 | ||
81/0 | خوزستان | 36/1 | مرکزی | 15/0 | چهارمحال و بختیاری | 24 | ||
82/0 | بوشهر | 43/1 | بوشهر | 10/0 | قم | 25 | ||
82/0 | مرکزی | 59/1 | یزد | 08/0 | قزوین | 26 | ||
82/0 | ایلام | 87/1 | کردستان | 08/0 | خوزستان | 27 | ||
83/0 | گلستان | 91/1 | هرمزگان | 06/0 | آذربایجان غربی | 28 | ||
84/0 | کردستان | 11/2 | چهارمحال و بختیاری | 05/0 | کردستان | 29 | ||
84/0 | چهارمحال و بختیاری | 21/2 | گلستان | 03/0 | زنجان | 30 | ||
85/0 | زنجان | 39/2 | زنجان | 01/0 | اردبیل | 31 | ||
86/0 | کهکیلویه و بویراحمد | 50/3 | کهکیلویه و بویراحمد | 01/0 | ایلام | 32 | ||
منبع: یافتههای تحقیق
جدول 2 رتبهبندی استانهای کشور بر اساس شاخص مزیت کارایی (EAI) در طی سالهای 98-1381
رتبهبندی بر اساس شاخص مزیت کارایی (EAI) | رتبه | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
ضریب تاکسونومی | استان | ضریب نوسان EAI | استان | میانگین EAI | استان | |
18/0 | البرز | 48/0 | همدان | 67/13 | البرز | 1 |
50/0 | آذربایجان غربی | 48/0 | جیرفت | 47/6 | آذربایجان غربی | 2 |
53/0 | لرستان | 52/0 | کرمانشاه | 19/6 | لرستان | 3 |
63/0 | آذربایجان شرقی | 52/0 | سیستان و بلوچستان | 82/5 | مرکزی | 4 |
66/0 | کرمانشاه | 52/0 | خراسان شمالی | 68/3 | آذربایجان شرقی | 5 |
68/0 | بوشهر | 54/0 | اردبیل | 47/3 | فارس | 6 |
68/0 | مرکزی | 55/0 | سمنان | 46/3 | کردستان | 7 |
69/0 | کردستان | 55/0 | خراسان رضوی | 96/2 | بوشهر | 8 |
69/0 | اصفهان | 60/0 | کرمان | 83/2 | ایلام | 9 |
71/0 | کهکیلویه و بویراحمد | 60/0 | قزوین | 68/2 | کهکیلویه و بویراحمد | 10 |
73/0 | اردبیل | 62/0 | البرز | 63/2 | هرمزگان | 11 |
73/0 | همدان | 64/0 | اصفهان | 57/2 | قم | 12 |
75/0 | فارس | 68/0 | آذربایجان شرقی | 52/2 | کرمانشاه | 13 |
76/0 | قم | 69/0 | بوشهر | 48/2 | اصفهان | 14 |
77/0 | کرمان | 73/0 | آذربایجان غربی | 41/2 | زنجان | 15 |
77/0 | سیستان و بلوچستان | 76/0 | کهکیلویه و بویراحمد | 03/2 | تهران | 16 |
77/0 | خراسان شمالی | 76/0 | لرستان | 86/1 | خوزستان | 17 |
77/0 | زنجان | 78/0 | خراسان جنوبی | 78/1 | گیلان | 18 |
77/0 | جیرفت | 79/0 | یزد | 48/1 | اردبیل | 19 |
78/0 | سمنان | 83/0 | کردستان | 35/1 | گلستان | 20 |
80/0 | هرمزگان | 84/0 | مازندران | 30/1 | همدان | 21 |
80/0 | خراسان رضوی | 90/0 | گلستان | 05/1 | کرمان | 22 |
81/0 | قزوین | 95/0 | قم | 97/0 | چهارمحال و بختیاری | 23 |
81/0 | گلستان | 95/0 | زنجان | 81/0 | سیستان و بلوچستان | 24 |
82/0 | خوزستان | 96/0 | چهارمحال و بختیاری | 79/0 | خراسان شمالی | 25 |
82/0 | گیلان | 05/1 | گیلان | 78/0 | مازندران | 26 |
83/0 | تهران | 06/1 | خوزستان | 72/0 | جیرفت | 27 |
83/0 | مازندران | 16/1 | فارس | 57/0 | سمنان | 28 |
84/0 | یزد | 18/1 | هرمزگان | 43/0 | یزد | 29 |
85/0 | چهارمحال و بختیاری | 22/1 | تهران | 27/0 | خراسان جنوبی | 30 |
85/0 | خراسان جنوبی | 40/1 | مرکزی | 25/0 | قزوین | 31 |
87/0 | ایلام | 04/2 | ایلام | 25/0 | خراسان رضوی | 32 |
منبع: یافتههای تحقیق
همان‌طور که در جدول (3) مشاهده میشود استانهای البرز، جیرفت و سیستان و بلوچستان بر اساس شاخص جمعی که یک شاخص جامع مزیت فیزیکی تولید بوده دارای بالاترین رتبه میباشند. البته این شاخص را میتوان شاخص مزیت در تولید نیز نام نهاد، چراکه به‌راحتی میتوان نشان داد که میانگین موزون EAI و SAI از حاصلضرب عملکرد نسبی و سطح زیر کشت نسبی حاصل میشود و نتیجه این حاصلضرب میزان تولید است. بر اساس نتایج اولویتبندی تاکسونومی نیز استانهای سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و آذربایجان غربی دارای اولویت بالاتری نسبت به سایر استانها میباشند. در مقابل، استانهای اصفهان و یزد با ضریب تاکسونومی 38/1 و ضریب نوسان 64/1 در رتبه آخر قرارگرفتهاند.
جدول 3 رتبهبندی استانهای کشور بر اساس شاخص مزیت جمعی (AAI) در طی سالهای 98-1381
رتبهبندی بر اساس شاخص مزیت کارایی (AAI) | رتبه | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
ضریب تاکسونومی | استان | ضریب نوسان AAI | استان | میانگین AAI | استان | |
26/0 | سیستان و بلوچستان | 26/0 | همدان | 31/3 | البرز | 1 |
28/0 | خراسان جنوبی | 28/0 | سمنان | 40/2 | جیرفت | 2 |
33/0 | آذربایجان غربی | 33/0 | سیستان و بلوچستان | 65/1 | سیستان و بلوچستان | 3 |
34/0 | سمنان | 34/0 | لرستان | 55/1 | خراسان جنوبی | 4 |
35/0 | قزوین | 35/0 | فارس | 42/1 | اصفهان | 5 |
38/0 | لرستان | 38/0 | آذربایجان غربی | 35/1 | کرمان | 6 |
39/0 | فارس | 39/0 | اردبیل | 28/1 | همدان | 7 |
40/0 | خراسان رضوی | 40/0 | خراسان رضوی | 22/1 | فارس | 8 |
40/0 | خوزستان | 40/0 | جیرفت | 19/1 | لرستان | 9 |
41/0 | کرمانشاه | 41/0 | مازندران | 05/1 | سمنان | 10 |
41/0 | همدان | 41/0 | کرمانشاه | 03/1 | یزد | 11 |
42/0 | خراسان شمالی | 42/0 | آذربایجان شرقی | 02/1 | کرمانشاه | 12 |
46/0 | گیلان | 46/0 | خراسان شمالی | 01/1 | هرمزگان | 13 |
50/0 | مرکزی | 50/0 | البرز | 97/0 | گیلان | 14 |
51/0 | کرمان | 51/0 | خراسان جنوبی | 94/0 | خراسان شمالی | 15 |
53/0 | بوشهر | 53/0 | کرمان | 92/0 | خراسان رضوی | 16 |
57/0 | آذربایجان شرقی | 57/0 | گیلان | 87/0 | آذربایجان شرقی | 17 |
58/0 | ایلام | 58/0 | اصفهان | 76/0 | تهران | 18 |
64/0 | مازندران | 64/0 | مرکزی | 70/0 | بوشهر | 19 |
65/0 | جیرفت | 65/0 | بوشهر | 53/0 | مرکزی | 20 |
66/0 | هرمزگان | 66/0 | قزوین | 50/0 | مازندران | 21 |
82/0 | اردبیل | 82/0 | خوزستان | 50/0 | آذربایجان غربی | 22 |
86/0 | کهکیلویه و بویراحمد | 86/0 | قم | 47/0 | کهکیلویه و بویراحمد | 23 |
91/0 | زنجان | 91/0 | هرمزگان | 44/0 | قم | 24 |
95/0 | تهران | 95/0 | ایلام | 41/0 | گلستان | 25 |
97/0 | گلستان | 97/0 | زنجان | 32/0 | کردستان | 26 |
98/1 | چهارمحال و بختیاری | 98/0 | کردستان | 27/0 | خوزستان | 27 |
00/1 | البرز | 00/1 | تهران | 23/0 | چهارمحال و بختیاری | 28 |
09/1 | قم | 09/1 | یزد | 15/0 | زنجان | 29 |
13/1 | کردستان | 13/1 | گلستان | 13/0 | اردبیل | 30 |
38/1 | اصفهان | 38/1 | چهارمحال و بختیاری | 12/0 | قزوین | 31 |
64/1 | یزد | 64/1 | کهکیلویه و بویراحمد | 11/0 | ایلام | 32 |
منبع: یافتههای تحقیق
حال پس از محاسبه شاخصهای مزیت فیزیکی و رتبهبندی استانها برای هر شاخص به‌طور جداگانه، به‌منظور جمع‌بندی و تهیه نقشه الگویی کاشت گیاهان دارویی در ایران اقدام به اولویتبندی استانها بر اساس تمامی شاخصهای مزیت نسبی، کارایی و عملکرد می‌نمایم. همان‌طور که در نقشه (1) مشاهده میشود استانهای سمنان، اردبیل و آذربایجان غربی دارای رتبههای اول تا سوم بر اساس اولویتبندی با تمامی شاخصها میباشند. در مقابل نیز استانهای کهکیلویه و بویراحمد، البرز و یزد به ترتیب در سه اولویت آخر کشت گیاهان دارویی در کشور قرارگرفتهاند؛ همچنین استان‌هایی که بارنگ سفید در نقشه مشاهده میشوند در طی دوره مطالعه گیاهان دارویی در این استانها کشت نمیشده است.
نقشهی 1 رتبهبندی استانهای کشور بر اساس شاخصهای مزیت فیزیکی
و ضریب نوسان آن‌ها در طی دوره مطالعه 98-1381
یکی از نکاتی که میبایست قبل از نتیجهگیری در این پژوهش به آن اشاره نمود؛ علت نبودن برخی از استانهای موردمطالعه در رتبههای برتر بر اساس شاخصهای مزیت فیزیکی، برخلاف مطالعات مختلف و برداشت عمومی افراد(که این استانها به‌عنوان قطبهای تولید گیاهان دارویی در کشور شناخته میشوند) این امر میباشد که، در اکثر پژوهشها معمولاً به بررسی یک‌گونه گیاه دارویی در آن استان و مقایسه آن با سایر استانها پرداخته‌شده است و این امر سبب میشود آن استان به‌عنوان استانی شاخص در آن گیاه دارویی شناخته شود و تعمیم این برداشت به شاخص بودن آن استان در کل گیاهان دارویی امری اشتباه میباشد، حتی درصورتی‌که یک استان در اکثر گیاهان دارویی نسبت به سایر استانهای کشور برتری تولیدی داشته باشد (هم ازلحاظ میزان تولید و هم ازلحاظ سطح زیرکشت) بازهم این عوامل دلیلی بر این امر نمیباشد که در این پژوهش آن استان میبایست در رتبههای نخست قرار گرفته؛ زیرا همان‌طور که قبلاً نیز به این موضوع اشاره‌شده است، با توجه به هدف اصلی این پژوهش که بررسی تغییرات الگوی کشت محصولات زراعی به‌سوی گیاهان دارویی به‌منظور افزایش بهرهوری از منابع میباشد میبایست از شاخصهایی استفاده نمود که این تغییرات، الگوی کشت گیاهان دارویی را نسبت به محصولات زراعی در هر استان نشان دهد که در این پژوهش از شاخصهای مزیت فیزیکی استفاده شده است.
نتیجهگیری
نتایج محاسبه مزیت مقیاس نشان داد که استانهای خراسان جنوبی، جیرفت و خراسان رضوی دارای بالاترین میانگین مزیت مقیاس بودند؛ بنابراین میتوان نتیجه گرفت درجه تمرکز در استانهای مذکور بیشتر از سایر استانهای کشور است. بهطورکلی درجه تمرکز بزرگ‌تر از یک، عدم وجود کارایی و درجه تمرکز کمتر از یک وجود کارایی را در محصولات کشاورزی نشان می‌دهد، همان‌طور که نتایج جدول 2 هم نشان داد استانهای خراسان رضوی، جیرفت و خراسان رضوی دارای مزیت کارایی نبوده‌اند و ازلحاظ شاخص کارایی به ترتیب در رتبههای 30، 27 و 32 قرارگرفتهاند. هرچند افزایش سطح زیر کشت بدون توجه به کارایی همواره مشکل‌ساز است اما در مورد استان‌هایی که بالقوه دارای مزیت برای تولید گیاهان دارویی میباشند افزایش سطح زیرکشت می‌تواند با بهبود مزیت کارایی همراه باشد بنابراین سیاست یکپارچه‌سازی می‌تواند منجر به بهبود مزیت کارایی و درنهایت افزایش مزیت تولید گیاهان دارویی را به دنبال داشته باشد از طرفی چنانچه درجه تمركز به كمك عوامل اقتصادي تعیین‌شده باشد، آنگاه مقیاس می‌تواند يك شاخص مناسب‌تری برای تعیین مزيت باشد. بررسی شاخص مزیت کارایی نیز نشان داد که بالاترین میزان میانگین کارایی مربوط به استانهای البرز، آذربایجان غربی و لرستان میباشد و استانهای خراسان جنوبی، قزوین و خراسان رضوی دارای مزیت کارایی پایینتری نسبت به سایر استانها داشتند؛ به عبارتی متوسط عملکرد تولید گیاهان دارویی نسبت به عملکرد سایر محصولات زراعی در این استانها کمتر است.
در پایان با توجه به هزینه فرصت کاشت محصول و بحرانهای مختلف نظیر تغییرات اقلیمی، محدودیت منابع تولید مخصوصاً کمبود آب و غیره که در بخش کشاورزی جهان و به‌طور خاص ایران به وجود آمده است، توصیه میشود که حمایت‌های دولتی به‌صورت هدفمند از گیاهان دارویی و استان‌هایی صورت پذیرد که از مزیت بالاتری برخوردار هستند، ازاین‌رو پیشنهاد میگردد استانهای خراسان جنوبی، جیرفت و خراسان رضوی که دارای بالاترین میانگین مزیت مقیاس میباشند با حفظ سطح زیر کشت، به سیاست کشت گلخانهای گیاهان دارویی و استفاده از ارقام اصلاح‌شده (در راستای افزایش کارایی، بیشتر از سایر مناطق کشور) توجه گردد. همچنین با توجه به اینکه سیاست افزایش سطح زیرکشت معمولاً موردتوجه متخصصین بخش کشاورزی نمیباشد ولی از طرفی با توجه به وجود مزیت کارایی بالا در استانهای سمنان، اردبیل و آذربایجان غربی و از سوی دیگر با توجه به رشد روزافزون تقاضای جهانی گیاهان دارویی و به دنبال آن افزایش قیمت این محصولات توصیه میشود سیاست افزایش سطح زیرکشت در این مناطق (دارای مزیت کارایی بالا) اعمال گردد؛ که این سیاست منجر به شکلگیری توسعهی کشت و تولید محصولات در جهت استفادهی بهیِنه منابع و عوامل تولید به کار گرفته‌شده و بازاری با توان رقابت‌پذیری با بازارهای جهانی گردد.
منابع
- احمدوند، محمد، رحیم؛ و نجف پور، ذبیح اله.(1385). ارزیابی و تحلیل وضعیت شاخصهای فیزیکی مزیت نسبی دانه‌های روغنی در ایران در سال 1382. پژوهشها و سیاست‌های اقتصادی. 14 (37 و 38):5-15.
- - کهنسال, محمدرضا, دهقانی دشتابی, مریم, رشیدی رنجبر, فهیمه, اسفندیاری, ساسان. (1398). بررسی وضعیت صادراتی گیاهان دارویی با رویکرد مزیت نسبی، ساختار بازار جهانی و نقشه‌ریزی تجاری ایران.13(1)،160-133.
- - اسکوهی، مائده و اسماعیلی، کاظم. (1400). تحلیلی بر نظریه‌های حکمرانی و مدیریت منابع آب در ایران. فصلنامه آب و توسعه پایدار، 8(1)، 1-10.
- آهنگری، صدیقه، مجاوریان، سید مجتبی و حسینی یکانی، سید علی. (1396). اولویتبندی عوامل مؤثر بر موفقیت یک کالا در رینگ کشاورزی بهابازار کالای ایران. اقتصاد و توسعه کشاورزی.1 (39) ،35-27.
- پیراسته، حسین و کریمی، فرزاد. (1385). بررسی مزیت‌های نسبی محصولات زراعی در استان اصفهان. اقتصاد کشاورزی و توسعه.1(14). 68-39.
- چیذری، امیرحسین، شرزهای، غلامعلی، کرامت زاده،علی. (1384). تعیین ارزش اقتصادی آب با رهیافت برنامهریزی آرمانی (مطالعه موردی: سد بارزو شیروان). مجله تحقیقات اقتصادی. 4 (44)، 66-39.
- عابدی، سمانه. (1395). بررسی مزیت نسبی تولید محصولات کشاورزی مبتنی بر زیست‌فناوری (مطالعه موردی: گندم و ذرت در استان فارس). تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران. 47(3), 569-579.
- قاسمی، مریم، نیک نامی، مهرداد و رفیعی، حامد. (1398). عوامل مؤثر بر دانش و نگرش کشاورزان نسبت به مزیت نسبی محصولات زراعی در شهرستان گرمسار. تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران.4 (50)، 690-677.
- کشفی،بناب.(1389). مزیت نسبی اقتصادی کشت و تجارت گیاهان دارویی در ایران و ارزش آن در بازارهای جهانی.بررسی‌های بازرگانی.8(44)،87-67.
- محمدرضایی، رسول،شهبازی، حبیب،کاووسی کلاشمی، محمد و خداوردی زاده، محمد.(1390). ارزیابی پایداری شاخصهای مزیت نسبی صادرات و تولید خرمای ایران، مجله دانش کشاورزی.(2) 19: 176-165.
- محمدی، حمید، کیخا، احمدعلی، دهباشی، وحید و اردوان، خالویی. (1391). بررسی مزیت نسبی تولید چغندرقند در ایران. فصلنامه چغندرقند.1(28).93-81.
- محمدی، یاسر، شلالوند، مرتضی و رضاپور, کوروش. (1397). تعیین الگوی کشت بهینه محصولات زراعی در واحدهای تولیدی با تحلیل مزیت نسبی منطقهای و ملی. تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران.4 (49) ،734-719.
- محمودی، ابوالفضل، یاوری، غلام‌رضا و کلوندی، رقیه. (1399). بررسی جایگاه ایران در بازار جهانی طالبی و خربزه و غربالگری شرکای تجاری. تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران.2 (51)، 312-295.
- میرباقری، سید شهاب، رفیعی، حامد و اکبرپور، حامد. (1398). اولویتبندی مناطق تولیدی گندم آبی و دیم در ایران بر مبنای شاخصهای مزیت تولیدی. اقتصاد کشاورزی و توسعه.1(27)، 118-91.
- نصرآبادی، اسماعیل .(1394). شواهد زیست محیطی بحران آب ایران و برخی راه‌حل‌ها. فصلنامه راهبرد اجتماعی فرهنگی،4(15): 65-89.
- Akhtar, N., Zakir, N. and Ghani, E.2008. Changing revealed comparative advantage: a case study of footwear industry of Pakistan. Journal Of The Pakistan Development Review. 695-709.
- Arora,G., Feng, H. Anderson, C.J. and Hennessy, D.A.2020. Evidence of climate change impacts on crop comparative advantage and land use.Journal Of AgriculturalEconomics.51(2):221-36.
- Bayzidnejad, D., Khodaverdizadeh, M. and HashemiBonab, S.2021. Comparative Advantage of Production and Measuring the Competitiveness of Major Crops of Urmia County by the Policy Analysis Matrix (PAM). International Journal of Agricultural Management and Development. 11(1):35-47.
- Brewer, P.2001. International market selection. developing a model from Australian case studies. International Business Review.10(2):155-74.
- Lee, J. 1995. Comparative advantage in manufacturing as American determination of industrialization: The Korean case. World Development. 23: 1195-1214.
- Quddus, M. A., and Usman, M.2011. Comparative advantage of major crops production in Punjab: an application of policy analysis matrix. The Lahore Journal of Economics. 16(1):93-94
- Sarookhani, B., Tavakoli Vala,Zh. and Rostamzadeh, A.2012. Numerical taxonomy and its application in social research. Historical sociology. 4(1): 171-194.
- Vander Eng, P.2004. Productivity and comparative advantage in rice agriculture in South-East Asia since 1870. Asian Economic Journal. 18(4): 345- 370.
- Wu, Q., and Yang, J. 2021. Comparative advantage analysis of production of jasmine tea in China. Journal of Physics. IOP Publishing.
- Yagoub Elryah, D.2015. Back to the Agriculture-the Development of the Comparative Advantage of Sudan’s Commodities. Journal of Finance and Economics. 3(1):1-5.
1- [1] دانشیار مرکز تحقیقات گیاهان دارویی، پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی، کرج، ایران
2- دانشجوی دکتری اقتصاد کشاورزی- بازاریابی محصولات کشاورزی، دانشگاه زابل، زابل، ایران، (نویسنده مسئول) majid.shahriari@ut.ac.ir
[3] - Scale Advantage Index
[4] - Efficiency Advantage Index
[5] - Aggregated Advantage Index
[6] - Nominal Protection Coefficient
[7] - Nominal Protection Coefficient in puts
[8] - Arora et al
[9] -Wu and Yang
[10] - Bayzidnejad et al
[11] - Van derEng
[12] - Quddus & Usman
[13] - Yagoub Elryah
[14] - Akhtar et al
حقوق این وب‌سایت متعلق به سامانه مدیریت نشریات رایمگ است.
حق نشر © 1403-1396