آینده¬نگاری توسعه اقتصادی استان گلستان در افق 1410 با رویکرد برنامه¬ریزی پابرجا
محورهای موضوعی :
1 - استادیار؛ گروه مدیریت، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه گلستان، گرگان؛ ایران
کلید واژه: کلیدواژه: آينده¬نگاري, توسعه اقتصادی, برنامه¬ريزي پابرجا, استان گلستان,
چکیده مقاله :
این تحقیق به منظور آينده¬نگاري توسعه اقتصادي استان گلستان در افق 1410 با رويكرد برنامه-ريزي پابرجا طراحی شد. شیوه انجام این تحقیق به صورت کمی بوده و ابزار تحقیق شامل دو پرسشنامه کمی و کیفی (مصاحبه عمیق) بود. جامعه آماری پژوهش نیز مشتمل بر کلیه کارکنان مربوط به بخش توسعه شهری و امور اقتصادی استانداری گلستان می¬باشند که با توجه به محدودیت اعضای جامعه آماری (7 نفر)، کلیه اعضای جامعه آماری به شیوه سرشماری مورد مصاحبه قرار گرفتند. روایی و پایایی ابزار تحقیق که از پژوهش زالی و همکاران (1394) اتخاذ شد، قبلاً توسط این گروه تائید نهایی شده بود. یافته¬های اين تحقيق حاكي از آن است که هفت سناريوي باوركردني با تركيبهاي متفاوتي از وضعيتها، احتمال وقوع در استان گلستان را دارند كه با در نظر گرفتن میانگین، احتمال وقوع رويدادهاي مثبت بيشتر از ديگر سناريوها است. با اينكه، تعداد كمتري از اين سناريوها مطلوب هستند و بخش عمده¬اي از سناريوهاي هفت¬گانه، حالت هاي نامطلوب را نشان ميدهند، ولي احتمال تحقق شرايط بحراني در استان به مراتب پايينتر از احتمال تحقق شرايط مطلوب است. تحليل شرايط حاضر استان نشان مي-دهد که استان گلستان با اهداف و آرمان¬هاي نظريه پايه توسعه فاصله زيادی دارد و راه دراز و پر فراز و نشيبي براي تحقق آن فراروي استان است. به عبارت دیگر استان گلستان در حال حاضر از شرايط خوبي برخوردار نيست و فاصله چنداني از نقطه مبدأ به سمت اهداف توسعه نگرفت¬ است. در برخي وضعيت¬ها نيز شرايط بحراني يا نامطلوب حاكم بوده است. اگرچه، روندها حاكي از توسعه تدريجي و رو به جلوي استان است، ولي اين روندها به اندازه اي بطئي و كند است كه در مقايسه با اهداف نظريه پايه و فاصله زماني طولانی تا تحقق آنها، بسيار ناچيز بوده و به نظر ميرسد تغيير و تحول گستردهاي براي معماري آينده طلب ميكند.
Eesa Niazi Abstract This research was designed to study and identify vulnerable economic development strategies with the ABP in Golestan Province. The method of doing this research was quantitative and the research tools included two quantitative and qualitative questionnaires (in-depth interviews). The statistical population of the study consisted of all employees of the Department of Urban Development and Economic Affairs of the Golestan Governorate, consisting of 7 people. Validity and reliability of the research tool, adopted by Zali et al. (1394), were finalized by this group. The findings of this research indicate that seven believable scenarios with different combinations of situations are likely to occur in Golestan province, and considering the average, the probability of positive events is higher than other scenarios. Although fewer of these scenarios are favorable and most of the seven scenarios show unfavorable situations, the probability of the realization of critical conditions in the province is far lower than the probability of the realization of favorable conditions. The analysis of the current conditions of the province shows that Golestan province is far from the goals and ideals of the basic theory of development, and there is a long and ups and down road ahead of the province to realize it. In other words, Golestan province currently does not have good conditions and has not moved far from the starting point towards development goals. In some situations, critical or unfavorable conditions prevailed. Although, the trends indicate the gradual and forward development of the province, but these trends are so slow and slow that compared to the goals of the basic theory and the long period of time until their realization, it is very insignificant and it seems that the change and It requires extensive transformation for future architecture.
- اسلاتر، ریچارد (1386). دانش واژه آینده¬پژوهی، ترجمه عبدالحمید کرامتزاده، محمدرضا فرزاد و امیر ناظمی، موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی.
- بنیاد توسعه فردا (1384). روش¬های آینده نگاری تکنولوژی، انتشارات گروه آینده اندیشی، چاپ گلبان، تهران.
- پورمحمدی، محمدرضا؛ حسین زاده دلیر، کریم؛ قربانی، رسول و زالی، نادر (1389). مهندسی مجدد فرآیند برنامهریزی با تاکید کاربرد آینده نگاری، جغرافیا و توسعه، شماره 20، صص: 58-37.
- حسنوی، رضا؛ نظامیپور، قدیر؛ بوشهری، علیرضا، عادل، آذر و قربانی، سعید (1392). طراحی مدل تاثیر آینده¬نگاری بر سیاستگذاری علم، فن آوری و نوآوری در سطح ملی با استفاده از روش مدل یابی معادلات ساختاری، فصلنامه علمی- پژوهشی سیاست علم و فن آوری، سال ششم، شماره اول، صص: 34-21.
- خزائی، سعید و عبدالرحیم، پدرام (1387). راه¬های گام به گام آینده پژوهی راهبردی، انتشارات کشف آینده.
- دانش نامه آینده پژوهی (1387). تهران: موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی، مرکز آینده پژوهی علوم و فنآوری دفاعی.
- زالی، بهمن (1388). آیندهنگاری توسعه منطقهای با رویکرد برنامهریزی سناریو مبنا. پایاننامه دکترای دانشگاه تبریز، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، گروه جغرافیا و برنامهریزی شهری، استاد راهنما: محمدرضا پورمحمدی.
- زالی، نادر (1390). آیندهنگاری راهبردی و سیاستگذاری منطقه¬ای با رویکرد سناریونویسی، فصلنامه مطالعات راهبردی، سال چهاردهم، شماره 54، صص: 45-33.
- زالی، نادر و منصوری بیرجندی، سارا (1394). طراحی الگوی روش شناختی کاربرد برنامهریزی فرض بنیاد در مطالعات توسعه منطقه ای، آمایش سرزمین، دوره هفتم، شماره دوم، صص: 254-232.
- زالی، نادر و منصوریبیرجندی، سارا (1395). شناسایی راهبردهای آسیبپذیر توسعه اقتصادی منطقه با رویکرد برنامهریزی فرض بنیاد، مطالعه موردی: استان تهران، مجله برنامهریزی و آمایش فضا، دوره بیستم، شماره 1، صص: 52-22.
- شوارتز، پیتر (1387). هنر دورنگری، ترجمه عزیز علیزاده، تهران: انتشارات مرکز آینده پژوهی علوم فن آوری دفاعی.
- طباطباییان، سید حبیب الله و قدیری، روح ا... (1386). متغیرهای موثر بر انتخاب ابعاد در یک پروژه آینده نگاری، فصلنامه علوم مدیریت ایران، سال دوم، شماره هفتم، صص: 80-55.
- علیاحمدی، علیرضا و قاضینوری، سید سروش (1382). آیندهنگاری تکنولوژی و کاربرد آن در سیاستگذاری و مدیریت تکنولوژی، فصلنامه اطلاع¬رسانی، سال اول، شماره دوم، صص: 15-6.
- علیزاده، عزیز؛ وحیدی، وحید و ناظمی، امیر (1387). سناریونگاری یا برنامهریزی بر پایه سناریوها، موسسه مطالعات انرژی، تهران.
- کزازی، ابوالفضل؛ طباطباییان، حبیب الله؛ تقوی فرد، محمدتقی و ناظمی، امیر (1390). شناسایی راهبردهای شکستپذیر در اسناد توسعه فنآوری اطلاعات کشور با استفاده از روش برنامهریزی فرض بنیاد، فصلنامه بهبود مدیریت، سال پنجم، شماره 2، پیاپی 13، صص: 62-38.
- لمپارت، رابرت و همکاران (2003). برنامهریزی پابرجا برای یک قرن، ترجمه وحید وحیدی مطلق، تهران: اندیشکده صنعت و فن آوری، آصف.
- مبینی¬دهکردی، علی (1387). مگادایم¬ها الزام راهبردی، آینده سازمان¬ها، موسسه مطالعات بین المللی انرژی، تهران.
- مظفری، علی (1389). آیندهپژوهی، بستر عبور از مرزهای دانش، فصلنامه نظم و امنیت انتظامی، شماره چهارم، سال دوم، صص: 47-26.
- ناصرآبادی، زهرا (1379). آینده¬پژوهی، مرکز مطالعات و برنامهریزی استراتژیک، تهران: موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی.
- ناظمی قدیری، امیر (1385). آینده¬نگاری از مفهوم تا اجرا، مرکز صنایع نوین، وزارت صنایع و معادن، تهران.
- ناظمی، امیر (1385). آیندهنگاری منطقه¬ای به مثابه آمایش سرزمین، همایش آینده پژوهی، فن آوری و چشم انداز توسعه، تهران: دانشگاه امیرکبیر.
- وحیدیمطلق، وحید (1385). برنامهریزی پا بر جا با بهره گیری از روش برنامهریزی بر پایه فرض، مرکز آینده پژوهی علوم و فن آوری دفاعی موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی.
- Cornish, E. (2003). The wild cards in our future. Futurist, 37(4), 18-22.
- Echevarria, A. J., “Tomorrow’s Army: The Challenge of Nonlinear Change”, Parameters, autumn, pp. 85-98, 1988.
- Dewar, J. A., & M. H. Levin, Assumption-Based Planning for Army 21, Santa Monica, Calif.: RAND, R-4172-A, 1992.
- FOREN (2001). A Practical Guide to Regional Foresight, Foren network, STRATA program.
- Godet, Michel (1991). “From anticipation to action”, UNESCO publishing, Paris.
- Jia LIU, Zao TANG, Mojiang YU, Pengzhe REN, Pingliang ZENG, Wenjie JIA (2024). Robust expansion planning model of integrated energy system with energy hubs integrated, Electric Power Systems Research, 22(6):125-149 https://doi.org/10.1016/j.epsr.2023.109947
- Jun Zhou, Jiaxing Zhu, Guangchuan Liang, Junjie Ma, Jiayi He, Penghua Du, Zhanpeng Ye (2024). Three-layer and robust planning models to evaluate the strategies of defense layer, attack layer, and operation layer for optimal protection in natural gas pipeline network, Reliability Engineering & System Safety, 14(9): 119-135. https://doi.org/10.1016/j.ress.2024.110196
- Junpeng Zhu, Yong Huang, Shuai Lu, Mengya Shen, Yue Yuan. (2024). Incorporating local uncertainty management into distribution system planning: An adaptive robust optimization approach, Applied Energy, 36(3):103-123. https://doi.org/10.1016/j.apenergy.2024.123103
- Liang Chen, Dandan Yang, Jun Cai, Ying Yan. (2024). Robust optimization based coordinated network and source planning of integrated energy systems, International Journal of Electrical Power & Energy Systems,Volume 157, 109864. https://doi.org/10.1016/j.ijepes.2024.109864
- Lindgren, Mats, Hans Band hold (2003). Scenario planning the link between future and strategy, Palgrave Macmillan, NewYork.
- Loveridge, Deniss (2009). Foresight, The art and science of anticipating the future, New York, published by Routledge Research, Brighton.
- Myer, Dowell (2000). Construction the future in planning, school of policy, planning and development, university of southern California.
- Twiss, B.c (1992). Forcasting for Technologist and engineers, a practical guide for better dicitions, peter peregrinus, London. United Kingdom.
- UNIDO (2004). Foresight methodologies, Textbook, Technology foresight initiative.
- Voros, J (2003).A Genreic foresight process framwork, foresight, Vol. 5, No. 3.
- Martin, B. R (1995). Foresight in science and technology, technology analysis & strategic management, vol. 7, no 2, pp. 139-168.
- Builder, C. H. & J. A. Dewar, “A Time for Planning? If not Now, When?” Parameters, Vol. 24, No. 2, pp. 10-12, 1994.
- Dewar, J. A., C. H. Builder, W. M. Hix & M. H. Levin, Assumption-Based Planning, Santa Monica, Calif.: RAND, 2002.
- Jin, X., & A. J. Horowitz, “Guidebook on Incident Management Planning in Work Zones”, Midwest Smart Work Zone Deployment Initiative, 2005.
- Klir, G. & M. Wierman, Uncertainty-Based Information: Elements of Generalized Information Theory, 2nd Ed. Physica-Verlag, 2000.
- Lempert, Robert J. & M. T. Collins, “Managing the Risk of Uncertain Threshold Response: Comparison of Robust, Optimum, and Precautionary Approaches” Risk Analysis, No. 27 (4), pp. 1009-1026, 2007.
- Miles, I., Cunningham, Smart Innovation - Supporting the Monitoring and Evaluation of Innovation Programmes, European Commission, Brussels, 2006.
- Wang, J., “Robust Optimization Analysis for Multiple Attribute Decision Making Problems with Imprecise Information”, Annals of Operations Research, Vol. 1-14, 2010.
- Zhiying Wang a, Yang Wang b, Haoran Ji a, Hany M. Hasanien c d, Jinli Zhao a, Lei Yu e, Jiafeng He a, Hao Yu a, Peng Li. (2024). Distributionally robust planning for data center park considering operational economy and reliability, Energy Journal, Volume 290, 130185. https://doi.org/10.1016/j.energy.2023.130185.
فصلنامه راهبرد توسعه/ سال بیستم/ شماره 2 (پیاپی78)/ تابستان 1403/ 106-73
Quarterly Journal of Development Strategy, 2024, Vol. 20, No.2 (78), 73-106
آیندهنگاری توسعه اقتصادی استان گلستان
در افق 1410 با رویکرد برنامهریزی پابرجا1
عیسی نیازی2
(تاريخ دريافت27/1/1402 ـ تاريخ تصويب 3/4/1403)
نوع مقاله: علمی پژوهشی
چكيده
این تحقیق به منظور آيندهنگاري توسعه اقتصادي استان گلستان در افق 1410 با رويكرد برنامهريزي پابرجا طراحی شد. شیوه انجام این تحقیق به صورت کمی بوده و ابزار تحقیق شامل دو پرسشنامه کمی و کیفی (مصاحبه عمیق) بود. جامعه آماری پژوهش نیز مشتمل بر کلیه کارکنان مربوط به بخش توسعه شهری و امور اقتصادی استانداری گلستان میباشند که با توجه به محدودیت اعضای جامعه آماری (7 نفر)، کلیه اعضای جامعه آماری به شیوه سرشماری مورد مصاحبه قرار گرفتند. روایی و پایایی ابزار تحقیق که از پژوهش زالی و همکاران (1394) اتخاذ شد، قبلاً توسط این گروه تائید نهایی شده بود. یافتههای اين تحقيق حاكي از آن است که هفت سناريوي باوركردني با تركيبهاي متفاوتي از وضعيتها، احتمال وقوع در استان گلستان را دارند كه با در نظر گرفتن میانگین، احتمال وقوع رويدادهاي مثبت بيشتر از ديگر سناريوها است. با اينكه، تعداد كمتري از اين سناريوها مطلوب هستند و بخش عمدهاي از سناريوهاي هفتگانه، حالت هاي نامطلوب را نشان ميدهند، ولي احتمال تحقق شرايط بحراني در استان به مراتب پايينتر از احتمال تحقق شرايط مطلوب است. تحليل شرايط حاضر استان نشان ميدهد که استان گلستان با اهداف و آرمانهاي نظريه پايه توسعه فاصله زيادی دارد و راه دراز و پر فراز و نشيبي براي تحقق آن فراروي استان است. به عبارت دیگر استان گلستان در حال حاضر از شرايط خوبي برخوردار نيست و فاصله چنداني از نقطه مبدأ به سمت اهداف توسعه نگرفت است. در برخي وضعيتها نيز شرايط بحراني يا نامطلوب حاكم بوده است. اگرچه، روندها حاكي از توسعه تدريجي و رو به جلوي استان است، ولي اين روندها به اندازه اي بطئي و كند است كه در مقايسه با اهداف نظريه پايه و فاصله زماني طولانی تا تحقق آنها، بسيار ناچيز بوده و به نظر ميرسد تغيير و تحول گستردهاي براي معماري آينده طلب ميكند.
کلیدواژه: آيندهنگاري، توسعه اقتصادی، برنامهريزي پابرجا، استان گلستان
1-مقدمه
بکارگیری ابزارهای برنامهریزی درست و همچنین نحوه پیادهسازی آن میتواند منجر به شناخت درست از آینده گردد. علیرغم سابقه طولانی برنامهریزی در عرصه حکمرانی کشور، متأسفانه وضعیت رشد اقتصادی کشور مناسب نمیباشد. در حالی که کشور به لحاظ موقعیت جغرافیایی و منابع طبیعی جزو ده کشور اول دنیاست(پورمحمدی و همکاران، 1389). بر همین اساس امروزه فعالیت برنامهریزی به ویژه در عرصه شهری و منطقهای نیازمند مهندسی مجدد و تغییر رویکرد در مراحل انجام دادن کار برنامهریزی است و ضرورت دارد از رویکردهای مبتنی بر پیش‌بینی بر مبنای روند گذشته به آیندهنگاری و معماری آینده روی آورد (ناظمی، 1386). تجربه نشان میدهد که برای بهبود عملکرد هدایت توسعه از طریق طرح‌های روزآمد با رویکردی استراتژیکتر و گزینشیتر در سیاستگذاری اختیار کرد (حسنوی و همکاران، 1392: 24). همچنین با پیادهسازی یک روش جدید در عرصه برنامهریزی توسعه منطقهای، کارآیی آن را بهبود داد. با توجه پیشرفتهای صورت گرفته در عرصه دانش سیاستگذاری، یک رویکرد تعاملی شکل گرفته است که نتایج موثرتری را ارئه مینماید. این در حالی است که در مراحل برنامهریزی اسناد استان گلستان، نبود مرحلهای برای تکمیل این فرایند احساس میشود. به عبارت دیگر، اندیشه ناچیزی در میان مسئولان استان گلستان برای آیندهنگری نسبت به برنامهریزی در زمینه توسعه اقتصادی استان مشاهده میگردد. با توجه به اینکه برنامهریزی توسعه منطقهای به‌طور معمول با سطوح بالای عدم قطعیت مواجه است. عوامل مختلفی همچون تغییرات اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و زیست‌محیطی می‌توانند بر فرایند برنامهریزی و اجرای آن تأثیر بگذارند. در چنین محیطی، استفاده از روشهای برنامهریزی پابرجا و برنامهریزی بر پایه فرض میتواند بسیار مفید باشد. برنامهریزی پابرجا با در نظر گرفتن عدم قطعیتها و تغییرات محتمل، به‌دنبال ایجاد برنامههایی است که دارای انعطاف‌پذیری، قابلیت تطبیق و مقاومت بالا در برابر شرایط پیش‌بینی‌نشده باشند(ژو و همکاران3، 2024؛ چن و همکاران4، 2024) این رویکرد به برنامهریزان کمک میکند تا با در نظر گرفتن سناریوهای مختلف و ایجاد حاشیه‌های ایمنی لازم، برنامههای قوی‌تر و پایدارتری را تدوین کنند. از سوی دیگر، برنامهریزی بر پایه فرض به‌دنبال آماده‌سازی سازمان برای مقابله با پیامدهای ناشی از رخداد عوامل خطرساز و وقوع سناریوهای بحرانی است(ژو و همکاران5، 2024). این رویکرد با شناسایی و ارزیابی دقیق ریسک‌ها، ایجاد طرح‌های واکنشی و آماده‌سازی منابع و توانایی‌های لازم، به کاهش آسیب‌پذیری و افزایش تاب‌آوری نظام برنامهریزی منطقهای کمک میکند. ترکیب این دو روش یعنی برنامهریزی پابرجا و برنامهریزی بر پایه فرض، میتواند به‌طور چشمگیری به بهبود فرایند برنامهریزی توسعه منطقهای کمک کند. این رویکرد ترکیبی با پوشش دادن طیف گسترده‌ای از مخاطرات و عدم قطعیتها، به‌دنبال ایجاد برنامهها و سیاست‌های قوی و منعطف است که قادر به مدیریت شرایط متغیر و غیرقابل پیش‌بینی باشند (وانگ6 و همکاران، 2024). در حوزه برنامهریزی توسعه منطقهای، استفاده از رویکرد ترکیبی برنامهریزی پابرجا و برنامهریزی بر پایه فرض میتواند در زمینه‌هایی همچون تخصیص بهینه منابع، ایجاد سیستم‌های زیرساختی مقاوم، مدیریت ریسکهای پروژه‌های عمرانی، طراحی و اجرای برنامههای توسعه اقتصادی و اجتماعی، و همچنین ارزیابی و پایش دقیق پیامدهای توسعه بسیار مؤثر باشد(لیو و همکاران7، 2024). در مجموع، بهره‌گیری از این دو رویکرد ترکیبی در فرایند برنامهریزی توسعه منطقهای میتواند به ایجاد برنامههای قوی‌تر و منعطف‌تر منجر شود که قادر به مواجهه مؤثر با چالش‌های پیش‌رو و تحقق اهداف توسعه پایدار در سطح منطقهای باشند. از این رو مسئله سوال اصلی این پژوهش، شناسایی راهبردهای آسیبپذیر توسعه اقتصادی با رویکرد برنامهریزی فرض بنیاد (ABP)8 است. لذا در تحقیق حاضر با رویکرد آیندهپژوهی و بکارگیری روش برنامهریزی فرضپایه سیاست‌های توسعه اقتصادی استان گلستان ارائه خواهد شد.
با توجه به ماهیت تحقیق از سوالهای پژوهش به جای فرضیهها استفاده شده و این تحقیق با هدف پاسخگویی به پرسشهای زیر صورت گرفته است.
- مناسبترین سیاست توسعه اقتصادی منطقه در استان گلستان کدام است؟
- رویکرد برنامهریزی برپایه فرض چگونه میتواند برای بهبود فرایند برنامهریزی توسعه اقتصاد منطقه در دست باشد؟
- برنامهریزی توسعه اقتصادی استان گلستان با روش برنامهریزی بر پایه فرض چگونه میتواند باشد؟
2-ادبیات تحقیق
2-1- برنامهریزی پابرجا
برنامهریزی پابرجا، رویکردی است که به دنبال تدوین برنامههایی است که در شرایط مختلف آینده نیز پایدار و قابل اجرا باشند. این رویکرد بر خلاف برنامهریزی معمول که به دنبال بهترین برنامه یا بهینه‌ترین برنامه است، به دنبال تدوین برنامههایی است که در سبدی از عدم قطعیتها و سناریوهای مختلف آینده، همچنان زیست‌پذیر و پابرجا باقی بمانند. هدف اصلی برنامهریزی پابرجا، بیشینه کردن یک دستارود نیست، بلکه تدوین راهبردهایی است که در تمامی سناریوهای آینده بتوانند کمترین تأسف را ایجاد کنند. این راهبردها لزوماً بهترین راهبردها نیستند، اما در سبدی از عدم قطعیتها و سناریوهای ریز و درشت آینده، پابرجا باقی می‌مانند(ژو و همکاران، 2024). برنامهریزی پابرجا به عنوان یکی از روشهای مطرح در دوره‌های آیندهنگاری تدریس میشود و ارتباط وثیقی با روش‌هایی مانند سناریونگاری و برنامهریزی فرض بنیاد دارد. و برنامهریزی پابرجا دارای ویژگی‌های زیر است:
تمرکز بر بلندمدت: برنامهریزی پابرجا به طور کلی بر روی بلندمدت تمرکز دارد و به دنبال ایجاد برنامههایی است که در شرایط آینده نیز پایدار باشند.
توجه به عدم قطعیت: برنامهریزی پابرجا به دنبال ایجاد برنامههایی است که در شرایط عدم قطعیت آینده نیز پایدار باشند.
تأکید بر پایداری: برنامهریزی پابرجا بر پایداری و مدیریت منابع در بلندمدت با در نظر گرفتن اثرات زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی تمرکز دارد.
تدوین راهبردهای پابرجا: برنامهریزی پابرجا به دنبال تدوین راهبردهایی است که در تمامی سناریوهای آینده بتوانند کمترین تأسف را ایجاد کنند.
استفاده از روشهای آیندهنگاری: برنامهریزی پابرجا با استفاده از روشهای آینده نگاری مانند سناریونگاری و برنامهریزی فرض بنیاد به دنبال تدوین برنامههای پابرجا است.
برنامهریزی پابرجا با برنامهریزی معمول در چند مورد متفاوت است:
هدف: برنامهریزی معمول به دنبال بهترین برنامه یا بهینه‌ترین برنامه است، در حالی که برنامهریزی پابرجا به دنبال تدوین برنامههایی است که در سبدی از عدم قطعیتها و سناریوهای مختلف آینده، همچنان زیست‌پذیر و پابرجا باقی بمانند.
افق زمانی: برنامهریزی معمول میتواند در افق‌های زمانی مختلف کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت انجام شود، در حالی که برنامهریزی پابرجا به طور کلی بر روی بلندمدت تمرکز دارد.
توجه به عدم قطعیت: برنامهریزی معمول ممکن است به عدم قطعیتهای آینده توجه نکند، در حالی که برنامهریزی پابرجا به دنبال ایجاد برنامههایی است که در شرایط عدم قطعیت آینده نیز پایدار باشند.
رویکرد: برنامهریزی معمول ممکن است بر اساس اصول پایداری و مدیریت منابع با در نظر گرفتن اثرات بلندمدت بر محیط زیست، جامعه و اقتصاد بنا نشده باشد، در حالی که برنامهریزی پابرجا بر این اصول استوار است.
در مجموع، برنامهریزی پابرجا رویکردی است که به دنبال تدوین برنامههایی است که در شرایط مختلف آینده نیز پایدار و قابل اجرا باشند. این رویکرد با تمرکز بر بلندمدت، توجه به عدم قطعیتها و تأکید بر پایداری، به دنبال تدوین راهبردهایی است که در تمامی سناریوهای آینده بتوانند کمترین تأسف را ایجاد کنند. برنامهریزی پابرجا در زمینههای مختلفی مانند مدیریت منابع، آینده نگاری، برنامهریزی استراتژیک و جذب و توسعه فناوری کاربرد دارد(لیو و همکاران، 2024).
2-2-برنامهریزی بر پایه فرض
برنامهریزی بر پایه فرض، نخستین بار برای کمک به برنامهریزی استراتژیک و درازمدت نیروی زمینی آمریکا توسعه یافت. از آن پس افراد مختلفی در حوزههای مختلف از این ابزار بهره بردهاند. امروزه علاوه بر نیروهای مسلح چهارگانه آمریکا، دو ارتش غیرآمریکایی نیز برای تقویت برنامههای خود از برنامهریزی بر پایه فرض استفاده میکنند. همچنین سازمانهای دولتی غیرنظامی و نیز بنگاهها و شرکتهای خصوصی پردرآمد جزء کاربران برنامهریزی بر پایه فرض هستند. در واقع برنامهریزی بر پایه فرض9 ابزاری است که میتوان به کمک آن «برنامهریزی پابرجا10» و «انطباقپذیر11» تهیه کرد. به بیان دیگر هدف از کاربرد برنامهریزی بر پایه فرض، کاهش تعداد «شگفتیهای اجتنابپذیر12» است. برنامهریزی بر پایه فرض را باید ابزاری دانست که پس از برنامهریزی به کار میرود. در واقع باید پیشاپیش یک برنامه تدوین شده باشد تا بتوان فرضهای مهم با عدم قطعیتهای بالای آن را شناسایی کرد. به طور مشخص قصد اصلی این است که ریسکهای ناشی از فرضها بهتر مدیریت شوند. برنامهریزی بر پایه فرض در اوضاع با ععدم قطعیت بالا عملکرد خوبی دارد. در مواقی که اوضاع ثبات نسبی داشته و عدمقطعیتها کمتر است، دنیای اطراف سازمان به آرامی تغییر میکند و احتمالاً تعداد فرضهای آسیبپذیر یا عدم قطعیتهای عمده دربارهی آینده کمتر است. هرچقدر عدم قطعیتها درباره آینده کمتر باشد، تعداد فرضهای مربوط به آینده کمتر خواهد بود. در واقع تعداد واقعیتها بیشتر میشود. در نتیجه هر چه فرضها کمتر باشد، احتمال اینکه فرضهای باربر و آسیبپذیر از چشم برنامهریزان پنهان بمانند کمتر است. در واقع در دنیای باثبات نسبی و عدم قطعیت پایین، آشکارسازی شگفتیهای بالقوه یا افزایش پابرجایی13 برنامهها آنچنان توجیهی ندارد. اما هرچقدر اوضاع مشوشتر و عدمقطعیتها عمیقتر و بیشتر باشند، برنامهریزان ناچارند که برای تهیه برنامههای خود فرضهای بیشتری را لحاظ کنند. همراه با افزایش تعداد فرضها، آندسته از فرضهاي باربر و آسيبپذيري كه پنهان باقي ميمانند نيز افزايش مييابد. يكي از اهداف عمده برنامهريزي بر پايه فرضنيز مقابله با چنين ضعفي است.
2-1-1-گامهای برنامهریزی بر پایه فرض
همانطور که در شکل (1) ملاحظه میشود برنامهریزی بر پایه فرض از پنج گام تشکیل یافته است. اولین گام در برنامهریزی بر پایه فرض، شناسایی همه فرضهای موجود در برنامه است. دومین گام در برنامهریزی بر پایه فرض، شناسایی آن دسته از فرضهایی است که به موفقیت برنامه به آنها بسیار تکیه دارد، یعنی فرضهای باربر14 و همچنین فرضهایی که در برابر رویدادهای آینده به شدت آسیبپذیر15 هستند. فرضهایی که هم باربر باشند و هم آسیبپذیر به احتمال زیاد موجب شگفتیهای ناخوشایند در مسیر اجرای برنامه میشوند. در برنامهریزی بر پایه فرض برای پرداختن به شگفتیهای بالقوهی آینده سه ععنصر بررسی میشود که عبارتند از: الف) علائم هشدار16؛ ب)اقدامات شکلدهنده17 و ج)اقدامات بیمهکننده18. (دیوار19، 2002 به نقل از علیزاده و همکاران، 1387: 177-182).
از علائم هشدار میتوان برای پایش فرضهایی استفاده کرد که احتمالاً موجب ظهور شگفتی خواهند شد. در واقع علائم هشدار، رویدادها یا آستانههایی20 هستند که اگر تشخیص داده شوند، نشان میدهند که یک فرض آسیبپذیر نقض شده یا به طرز خطرناکی ضعیف شده است، و بنابراین مدیران یا فرماندهان باید به فکر چاره بیافتند. مثلاً هنگامی که یک شرکت فعال در زمینه صادرات و واردات برای آینده برنامهریزی میکند، راجع به قوانین و ضوابط گمرکی انتظاراتی دارد. این انتظارات یا قضاوتها درباره شرایط آینده جزء فرضهای زیربنایی برنامههای شرکت به شمار میروند یکی از علائم هشدار که نشانگر نقض احتمالی فرضهای مذکور میباشد، ارائه یک لایحه به مجلس درباره قوانین و شرایط جدید گمرکی است.
اقدامات شکلدهنده، از درستی فرضها حمایت میکنند. به بیان دیگر اقداماتی هستند که هدف انجام آنها کنترل شرایط آینده تا حد امکان است. معمولاً اکثر برنامهریزان کاملاً به این موضوع واقفند که یک فرض مشخص چگونه مطابق میل آنها ظهور میکند. هدف طراحی اقدامات شکلدهنده نیز افزایش اطمینان از درستی فرضها و انطباق آنها با منافع برنامهریزان است.
اقدامات بیمهکننده، برنامهریزان را برای شرایطی آماده میکند که بعضی از فرضهای آنها نقض شوند. معمولاً پس از تفکر درباره وقوع بعضی سناریوهای باورکردنی که منجر به نقض فرضهایی مشخص میشوند، میتوان پرسید که «امروز چه کار باید کنیم تا در برابر ریسکهای ناشی از این فرضها بیمه شویم».
شکل (1): گامهای برنامهریزی فرض بنیاد
3-پیشینه خارجی
داوو (2020) به مطالعه آسیبپذیریهای توسعه اقتصادی پرداخته است. این آسیبپذیریها در سه بخش استخدام و کسبوکار سنتی، مناطق سازمانی و توسعه فنآوری پیشرفته قرار دارد. محقق نشان میدهد که هیچ یک از سه راهبرد و استراتژیای که توسط مسئولین اقتصادی ارائه شده کارساز نبوده و نتوانسته وضعیت اقتصادی را بهبود ببخشد. به این ترتیب براساس دیدگاه، مسئولین میبایست با شناسایی وضعیت بومی اقتصادی جامعه، اقدام به برنامهریزی های خاص برای آن سرزمین نمایند.
ریچارد اسلاتر (2015) به موضوع قابلیتهای فردی و اجتماعی آیندهپژوهی پرداخته است. به اعتقاد وی آیندهپژوهی هنوز به درستی در سطح اجتماعی مشخص نشده است. با توجه به شرایط ناپایدار اواخر قرن بیستم و چشمانداز چالشبرانگیز اوایل قرن بیست و یکم این یک اشتباه نظری جدی است. این پژوهش نشان داد که چگونه آیندهپژوهی میتواند به صورت پیشروندهای از طریق پنج سطح متمایز، توسعه یابد. نخستین سطح، قابلیت طبیعی سیستم مغز/ ذهن انسان برای تجسم طیف وسیعی از آینده است. دومین سطح، نقش تصفیه، روحبخشی و انگیزشی مفاهیم و ایدههای آینده می باشد. سومین سطح، دستاوردهای تحلیلیای است که از طریق ابزار و روشهای قبلی فراهم شده اند. هنگامی که هر یک از این سه سطح به طور هماهنگ عمل کنند زمینههای ظهور آیندهپژوهی به عنوان سطح اجتماعی به وضوح پدیدار می شوند.
کوزو21 و گبنر22 (2016) به مطالعه شیوههای پیش‌بینی آینده پرداختهاند. از دیدگاه محققان تاکنون شیوه هایی برای پیش بینی آینده ارائه شده
زالی و بیرجندی (1394) در مقالهای علمی به مطالعه طراحی الگوی روش شناختی کاربرد برنامهریزی فرض بنیاد در مطالعات توسعة منطقهای پرداختهاند. نتایج مطالعه نشان داد که بهرهگيري از روش برنامه ریزي فرض بنياد، ميتواند در برنامههاي توسعة منطق اي به كار گرفته شود، كه این امر به برنامهریزان كمک ميكند تا اجماع و تعهد به خروجیها تحقق یابد. در نتيجه با بهره گيري از روش برنامهریزي فرض بنياد ميتوان ضعفها و چشمپوشيهایي را كه در برنامههاي توسعة بلندمدت منطقه اي وجود دارد، شناسایي و بازبيني كرد.
جنیدی جعفری و نیلیپور طباطبایی (1394) به بررسی تأثیر عدم قطعیت محیطی در برنامهریزی سناریو پرداختهاند. این اثر علمی، نظریههای برجسته در فرآیند برنامهریزی سناریو و عدم قطعیت محیطی درک شده را بررسی میکند و سه گزاره برای کاربرد فرآیند برنامهریزی سناریو ارائه میدهد. علاوه بر این، این مطالعه نشان میدهد که چگونه این گزارهها می‌توانند در فرآیند برنامهریزی سناریو ادغام شوند تا توسعه استراتژی را بهبود ببخشند.
زالی و منصوری بیرجندی (1393) در مقالهای با عنوان «شناسایی راهبردهای آسیبپذیر توسعه اقتصادی منطقه با رویکرد برنامهریزی فرض بنیاد، مورد مطالعه: استان تهران» با استفاده از روش برنامهریزی فرض بنیاد بر ارتباط و ارزش هر یک از راهبردها در فقدان قطعیتهای استان تهران در افق 1404 متمرکز شدهاند و براساس آن ضعفها و نادیدهانگاریهای سیاستگذاری منطقهای را بازبینی و تحلیل کردند، نتایج پژوهش نشان میدهد که حوزه اقتصادی در استان دارای راهبردهای آسیب‌پذیری است که با بهره‌گیری از روش برنامهریزی فرض بنیاد میتوان ضعفها و نادیده انگاریهایی که در خصوص توسعه بلندمدت استان تهران وجود دارد را شناسایی و بازبینی کرد.
پورمحمدی و زالی (1392) به آیندهنگاری توسعه منطقهای پرداخته اند. براساس نتایج ارائه شده، در مجموع به نظر میرسد تحقق اهداف نظریه پایه توسعه و سند چشمانداز تا افق 1404 در استان ممکن نیست. نتایج این پژوهش نشان میدهد مدیریت در سطح استان نیازمند آسیبشناسی جدی و ترمیم تفکرمدیریتی در موضوع توسعه و برنامهریزی است.
کزازی و ناظمی (1390) در رساله دکترایی با عنوان «توسعه فناوریهای پیشرفته عام در ایران 1404، مورد مطالعه: فناوری اطلاعات و ارتباطات، زیست فناوری هوافضا» با استفاده از سه ابزار برنامهریزی پابرجا، برنامهریزی فرضبنیاد و خوشهبندی خبرگان سندهای توسعه سیاستگذاری، در سه حوزه مورد نظر را تحلیل کردند نتایج تحقیق نشان میدهد روش برنامهریزی فرض بنیاد و برنامهریزی پابرجا میتواند در یک فرآیند مشارکتی برنامهریزی شوند.
کزازی و طباطبیان (1390) در مقالهای با عنوان «شناسایی راهبردهای شکست پذیر در اسناد توسعه فناوری اطلاعات کشور با استفاده از روش برنامهریزی فرض بنیاد» با بهره‌گیری از روش برنامهریزی فرض بنیاد اقدامات کنشگرانه در حوزه فناوری اطلاعات را طراحی کردهاند، نتایج این تحقیق نشان میدهد بهره‌گیری از این ابزار با وجود پیچدگیهایشان میتواند ابزار مناسبی در مرحله ارزیابی پیش بینی یک سیاست یا به عبارت دیگر پسا برنامهریزی باشد.
3-روش تحقیق
این پژوهش از لحاظ نوع، ترکیبی از شیوههای اسنادی و پیمایشی بوده و از لحاظ ماهیت نیز براساس روشهای جدید علم آینده پژوهی، تحلیلی و اکتشافی صورت می‌گیرد. بنابراین این تحقیق با ترکیبی از دو روش کمی و کیفی انجام شد. برای گردآوری اطلاعات از شیوه پرسشنامه کمی و کیفی استفاده شد. این پرسشنامهها در میان متخصصین توسعه و برنامهریزی در استانداری گلستان که علیالقاعده میبایست نسبت به مسائل مختلف امور برنامهریزی و توسعه اقتصادی استان آگاه و مطلع باشند، عرضه میگردد و مصاحبهای کیفی با آنان به عمل می‌آید. همچنین برای مطالعه شدت عدم قطعیتهای استان، پرسشنامهای کمی نیز در اختیار آنان قرار گرفت. جامعه آماری این تحقیق شامل کلیه اعضای کمیسیون اقتصادی و توسعه و برنامهریزی استانداری گلستان است. این تعداد برابر با اعلام استانداری استان گلستان که با رجوع محقق به این سازمان و تحقیق از این کمیسیون همراه بود، شامل 7 نفر بودند. به این معنا که 7 نفر در استانداری استان گلستان در کمیسیون اقتصادی و در بخش برنامهریزی و توسعه شهری قرار داشتند. این تعداد جامعه آماری این تحقیق را تشکیل میدهند. مصاحبه اولیه محقق با این جامعه آماری نشان داد که علاوه بر این 7 نفر، برخی از کارکنان در بخشهای دیگر که نزدیک به حوزه اقتصادی میباشند، نیز ممکن است بتوانند در برخی از مراحل، یاریگر محقق بوده و با وی مصاحبه کنند. با توجه به این که جامعه آماری این تحقیق شامل 7 نفر میباشد و از سوی دیگر براساس نیاز، با کلیه این اعضاء مصاحبه کیفی به عمل آمد و پرسشنامه کمی نیز میان تمام آنان توزیع گردید، بنابراین این تحقیق فاقد نمونه و شیوه نمونهگیری است، زیرا کلیه اعضای جامعه آماری به شیوه سرشماری مورد مصاحبه قرار گرفتند. با توجه به اینکه این 7 نفر جامعه آماری این پژوهش را تشکیل میدهند لازم است ابتدا اطلاعاتی از آنان ارائه گردد: براساس آن چه این پاسخگویان در پرسشنامه ذکر کردهاند، کلیه آنان در گروه سنی 39 تا 58 سال قرار دارند و بیش از 7 سال سابقه کاری دارند. به این ترتیب کمترین میزان سابقه کاری در میان این گروه، 7 سال و بیشترین آن 25 سال بوده است. بنابراین میتوان نتیجه گرفت که این اعضاء از تجربه کافی برای پاسخ دادن به سوالات تحقیق برخوردارند. همچنین، کلیه این افراد مرد میباشند. به عبارت دیگر، هیچ یک از پاسخ دهندگان به سوالات این پژوهش، زن نیست. سرانجام تحصیلات 3 نفر از پاسخگویان کارشناسی، 2 نفر کارشناسی ارشد و 2 نفر دکتری و دانشجوی دکتری بوده است.
4-یافتههای تحقیق
4-1-تعیین عدم قطعیتهای حوزه اقتصادی استان گلستان
عدمقطعیتهای حوزه اقتصادی در رابطه با استان تهران قبلا ً توسط زالی و منصوری (1394) ارائه شدهاند. این عدم قطعیتها در رابطه با استان گلستان به قرار زیر آماده شده و در اختیار 7 پاسخگو در حوزه استانداری گلستان قرار داده شدهاند. این پاسخگویان در بخش امور اقتصادی و توسعه استان گلستان مشغول به کار میباشند و بنابراین برای رسیدن به یافتههای نهایی تحقیق یعنی شناسایی راهبردهای آسیبپذیر توسعه اقتصادی این استان، میبایست با آنان مصاحبه نموده و یا پرسشنامه کمًی را در اختیارشان قرار داد. پاسخهای پاسخگویان به اهمیت و اولویت این متغیرها میتواند ارزش آنها را مشخص نماید. این دادهها در جدول (2) ارائه شدهاند. در این جدول اولویتی که هر پاسخگو به متغیرها داده مشخص گردیده است. همچنین از پاسخگویان خواسته شده است که به هر گویه یک نمره بین 0 تا 0.5 بدهند. جدول 2 و 3 به ترتیب به اهمیت و نمرهای اختصاص دارند که هر پاسخگو به متغیرها داده اند.
جدول (2): اولویت عدم قطعیت های آینده استان گلستان
در حوزه اقتصادی در میان پاسخگویان
| پاسخگوی اول | پاسخگوی دوم | پاسخگوی سوم | پاسخگوی چهارم | پاسخگوی پنجم | پاسخگوی ششم | پاسخگوی هفتم |
تمرکز بر تولید یا خدمات | 1 | 6 | 4 | 3 | 7 | 1 | 5 |
توسعه زیرساختها و علم و فنآوری یا بازارمحوری | 7 | 2 | 5 | 6 | 3 | 6 | 1 |
فعاليتهاي دانشبنيان یا سرمايهبر | 4 | 3 | 3 | 1 | 2 | 3 | 3 |
اقتصاد دانشبنيان یا اقتصاد نفتي | 3 | 5 | 1 | 7 | 4 | 2 | 2 |
گسترش تعاملات بینالمللی اقتصادی یا رقابت اقتصادی | 5 | 1 | 2 | 4 | 5 | 5 | 4 |
تمرکز صنایع بر توسعه فنآوری و تولید یا توسعه کاربرد و خدمات | 6 | 4 | 7 | 2 | 1 | 7 | 6 |
اتکا بر بازار آزاد یا بازار مداخلات دولتی | 2 | 7 | 6 | 5 | 6 | 4 | 7 |
جدول (3): نمره عدم قطعیتهای آینده استان گلستان
در حوزه اقتصادی در میان پاسخگویان
| پاسخگوی اول | پاسخگوی دوم | پاسخگوی سوم | پاسخگوی چهارم | پاسخگوی پنجم | پاسخگوی ششم | پاسخگوی هفتم |
تمرکز بر تولید یا خدمات | 0.220 | 0.080 | 0.173 | 0.180 | 0.065 | 0.220 | 0.140 |
توسعه زیرساختها و علم و فنآوری یا بازارمحوری | 0.065 | 0.214 | 0.140 | 0.080 | 0.180 | 0.080 | 0.220 |
فعاليتهاي دانشبنيان یا سرمايهبر | 0.173 | 0.180 | 0.180 | 0.220 | 0.214 | 0.180 | 0.180 |
اقتصاد دانشبنيان یا اقتصاد نفتي | 0.180 | 0.140 | 0.220 | 0.065 | 0.173 | 0.214 | 0.214 |
گسترش تعاملات بینالمللی اقتصادی یا رقابت اقتصادی | 0.130 | 0.218 | 0.209 | 0.161 | 0.130 | 0.150 | 0.165 |
تمرکز صنایع بر توسعه فنآوری و تولید یا توسعه کاربرد و خدمات | 0.070 | 0.162 | 0.054 | 0.209 | 0.219 | 0.059 | 0.075 |
اتکا بر بازار آزاد یا بازار مداخلات دولتی | 0.214 | 0.065 | 0.080 | 0.140 | 0.080 | 0.173 | 0.065 |
دادههای جدول بالا نمرهای را نشان میدهند که پاسخگویان به مولفههای گوناگون دادهاند. این نمره ها براساس اولویتی که پاسخگویان به آنها دادهاند حاصل شده است. مجموع این نمرات به همراه تقسیم آنها بر تعدادشان، معادل میانگین این نمرات است. به این ترتیب میانگین اولویت و نمره میانگین هر یک از گویهها مشخص میشوند. با محاسبه نمره این متغیرها می توان جدول بالا را به صورت زیر ترسیم نمود:
جدول (4): میانگین اهمیت عدم قطعیت آینده گلستان در حوزه اقتصادی
عدم قطعیت ها | میانگین اهمیت | اولویت و رتبه |
تمرکز بر تولید یا خدمات | 0.220 | 1 |
توسعه زیرساختها و علم و فنآوری یا بازارمحوری | 0.080 | 6 |
فعاليتهاي دانشبنيان یا سرمايهبر | 0.180 | 3 |
اقتصاد دانشبنيان یا اقتصاد نفتي | 0.214 | 2 |
گسترش تعاملات بینالمللی اقتصادی یا رقابت اقتصادی | 0.136 | 5 |
تمرکز صنایع بر توسعه فنآوری و تولید یا توسعه کاربرد و خدمات | 0.062 | 7 |
اتکا بر بازار آزاد یا بازار مداخلات دولتی | 0.173 | 4 |
دادههای بالا نشان میدهند که از میان 7 مولفه در رابطه با عدم قطعیت آینده گلستان در حوزه اقتصادی، تمرکز بر تولید یا خدمات، عدم قطعیت اول از دیدگاه پاسخگویان یا کارکنان استانداری گلستان بوده است. از سوی دیگر، تمرکز صنایع بر توسعه فنآوری و تولید یا توسعه خدمات، آخرین مولفه از لحاظ اهمیت از دیدگاه جامعه مذکور بوده است.
4-2-فرض بنیاد
در شیوه برنامهریزی فرض بنیاد دو رویکرد اصلی وجود دارد: نخست شناسایی فرضها در بین اسناد برنامه و دوم، شناسایی فرضها بر پایه برنامهریزان و افراد درگیر در برنامهریزی (زالی و بیرجندی، 1394: 33). در این تحقیق در رابطه با بخش دوم یعنی شناسایی فرضها از پرسشنامه کیفی استفاده میگردد. در این تحقیق هر 7 پاسخگو به شیوهای کیفی و با استفاده از پرسشنامه عمیق مورد مصاحبه قرار گرفتهاند. این مصاحبه ها در رابطه با راهبردهای بلندمدت استان گلستان در حوزه اقتصادی مانند فرضی از وضعیت آینده تلقی میگردند، زیرا شبیه به توصیههایی میباشند که توسط برنامه ارائه میشوند. پس از این مرحله، آسیب پذیری این راهبردها مورد سنجش قرار می گیرد. بنابراین در بخش اول از قسمت دوم، راهبردهای توسعه بلندمدت که از مصاحبههای کیفی استخراج شده، به همراه بخش هایی از مصاحبه محقق با پاسخ گویان ارائه میشوند:
1- توسعه فعالیتهای دانش بنیان: م. ک: «به نظر من خیلی از فعالیتهایی که الان نه تنها در استان گلستان بلکه در کل کشور انجام میشود، به این دلیل دارای بازدهی کافی نیست که بر پایه دانش مبتنی نیست. مثلاَ ما دانش کافی در زمینه صنایع پتروشیمی داریم اما چون فعالیتهای ما بر پایه دانش فنی و مهندسی، پایهگذاری نشده به همین دلیل هم ما خیلی از محصولات مورد نیاز برای این صنعت مانند سانتریفیوژها را از کشورهای دیگر مثلا کشور آلمان خریداری میکنیم چون صنعت ما و رشد اقتصادی ما مبتنی بر دانش و علم نیست. بنابراین به نظر من، توسعه فعالیتهای دانش بنیان برای امروز جامعه ایران و مخصوصا گلستان که دارای چند صنعت گسترده مثل پتروشیمی، کارخانه سیمان و ... هست، ضروری است. البته لازم به توضیح است که علم تنها برای صنعت مهم نیست بلکه برای کلیه قسمت ها حتی کشاورزی نیز ضروری است».
2- بهبود کیفی سطح خدمات در زمینههای مالی و تجاری : ن. س: «اگر ما دقیق نگاه کنیم میبینیم که خدمات مناسبی به زمینه های مالی و تجاری در استان اختصاص نداده ایم. مثلا در استان ما چه برنامههایی برای ارائه به دیگران برای سرمایه گذاری در استان در اختیار دیگران قرار داده ایم؟ یا در زمینه های تجاری، چه خدماتی به دیگران ارائه شده است؟ به نظر من سطح فعلی خدمات، کافی نیست. باید آن را بهبود بخشید. الان کسانی که می خواهند کسب و کاری در زمینه های مالی و اقتصادی راه بیندازند، آن قدر مشکل بر سر راه آنها وجود دارد که ممکن است از راهاندازی آن فعالیت خودداری کنند. بنابراین در صورتی که ما میخواهیم اقتصاد استان را بهبود ببخشیم باید زمینه های مالی و تجاری را توسعه بدهیم به طوری که به گسترش آن کمک کنیم».
3- افزایش بهرهوری در فعالیتهای کشاورزی و صنعتی : م. ک: «من فکر میکنم که دو حوزه کشاورزی و صنعت در استان گلستان مغفول ماندهاند. بنابراین برای آینده و برنامهریزی هدفمند در این استان، باید این دو حوزه کاملاً تقویت شوند. البته وضع ما در حوزه کشاورزی بهتر از صنعت است. به همین دلیل هم باید تلاش زیادی بکنیم تا این حوزه را بیشتر تقویت کنیم. مثلاً ما میتوانیم با دادن وام به باغداران آنها را تشویق به تقویت در حوزه کشاورزی کنیم یا میتوانیم با ترغیب کشاورزان، آنها را در مزارع خود نگه داریم و مانع از حرکت آنها به سوی شهرها شویم. با توجه به روندی که ما در استان داریم حرکت مردم از روستاها به شهرها بسیار زیاد است و اگر به همین صورت ادامه دهیم ممکن است در آینده، روستاها و شهرهای کوچک استان که بار کشاورزی را بر عهده دارند یا خالی از سکنه شوند یا در حوزه کشاورزی، مردم را با مشکل مواجه سازند. از این رو توسعه و افزایش فعالیتهای کشاورزی در استان میتواند آینده خوبی را برای استان به همراه داشته باشد؛ این مسئله در زمینه صنعت نیز صادق است. زیرا فضای استان گلستان به گونهای است که هنوز هم جای تاسیس فعالیتهای صنعتی زیادی را دارد. در واقع به نظر میرسد که از ظرفیتهای اقتصادی در حوزه کشاورزی و صنعتی به خوبی استفاده نکردهایم و میتوان با تاملاتی در این دو بخش، بهرهوری را افزایش داد».
4- تقویت فعالیتهای سازگار با محیط زیست: س. ج: «به اعتقاد من امروزه فعالیتهایی که در کشورهای جهان سوم و به ویژه ایران صورت می‌گیرد باعث آلوده شدن محیط زیست میشود. تجربه کشورهای غربی این بوده که قبلا محیط زیست را آلوده میکردند اما در حال حاضر اولویت اصلی آنها، حفظ محیط زیست و توسعه پایدار است. آنها توسعه را تنها به معنای مادی آن در نظر نمیگیرند یعنی از نظر آنها توسعه تنها این نیست که درآمد سرانه کشورها و دولتها زیاد گردد بلکه باید توسعه معنوی نیست حاصل شود و محیط زیست حفظ گردد. به نظرم ما باید از تجربه و اشتباهات دیگران الگو بگیریم و تصور کنیم که اگر با همین روند ادامه دهیم در سالهای آینده چه محیط زیستی خواهیم داشت. طی یک برنامهای که هفته گذشته در استانداری گلستان برگزار شد اعلام شد که اگر همین روند در مورد جنگلهای گلستان ادامه پیدا کند، هم طی سالهای آینده آلودگی زیست محیطی این مکان بیشتر میشود و هم این که از جنگلهای آن چیزی باقی نمیماند. با توجه به این که جنگل گلستان میان استان گلستان و گلستان است، ما هم در قبال آن وظایف و مسئولیتهایی داریم. البته محیط زیست تنها جنگل نیست بلکه مسائل دیگر هم هست، بنابراین ما باید فعالیتهایی را در زمینه توسعه اقتصادی انجام دهیم که با محیط زیست استان نیز سازگار باشد».
5- تغییر الگوی مصرف آب : ش. ف: «با توجه به این که طی سالها و دهههای اخیر میزان بارندگی در استان بسیار کم شده، تغییر الگوی مصرف آب، به عنوان راهبردی اساسی تلقی میشود. مطالعاتی که ما از سازمان آب و فاضلاب و سازمان اقلیم در استان گلستان دریافت کرده ایم نشان میدهد که بارندگی کمتر شده و احتمال این که در سال های آتی میزان بارندگی کمتر از این هم شود، وجود دارد. بنابراین در صورتی که ما برنامهای جدی برای مبارزه با پدیده بیآبی و همچنین مصرف بیرویه آب نداشته باشیم با مشکلات عدیده ای مواجه می شویم. البته ما این مسائل را فعلاً در میان مردم مطرح نمیکنیم تا موجبات نگرانی نشود اما در یک جلسه محرمانه در استانداری گلستان، حتی بحث واردات آب از کشورهای دیگر نیز مطرح شد. پس میبینیم که مسئله کمبود آب چقدر جدی است. ما دو راهکار کلی در این زمینه پیشنهاد میکنیم یکی این که مقدار بارندگی را با استفاده از تکنولوژیهای نوین گسترش دهیم که این کار مستلزم هزینههای گزافی است؛ دوم این که الگوی مصرف آب توسط مردم را اصلاح کنیم که مدل منطقیتری به نظر میرسد. بنابراین اصلاح الگوی مصرف آب توسط مردم راهبرد و ایده دست به نقد تری است که در حال حاضر نیز در سازمان ما (استانداری گلستان) در دست اقدام قرار دارد. برنامههایی از قبیل افزایش جریمه کسانی که از حد مشخصی، آب بیشتری مصرف میکنند و همچنین کاهش هزینه سرانه آب برای خانوارهایی که از میزان مشخص شده، آب کمتر مصرف میکنند از جمله اقدامات تنبیهی و تشویقی است که مد نظر قرار دارد. علاوه بر اینها سازمان آب و فاضلاب راه حل های دیگری نیز دارد که می تواند در قالب برنامه هایی برای راهبرد کلی اصلاح الگوی مصرف آب مورد توجه قرار گیرد».
4-3- تجزیه و تحلیل یافتههای حوزه اقتصادی
یافتههای پژوهش در رابطه با شناسایی راهبردهای آسیب پذیر از طریق 7 گام صورت میپذیرند:
4-3-1-گام اول: ارزشدهی به راهبردها در عدم قطعیتها
موافقت یا مخالفت با هر راهبرد در حوزههای گوناگون توسعه منطقهای که شامل استان گلستان است میتواند دیدگاههای متفاوتی را به خود اختصاص دهد. به همین دلیل در این تحقیق راهبردهای بلندمدت توسعه اقتصادی این استان مورد پرسش واقع شد؛ مهمترین مولفههای توسعه اقتصادی استان گلستان از دیدگاه کارشناسان و پاسخگویان مربوطه به شرح ذیل اعلام شدند:
جدول (5): مولفه های توسعه منطقه ای در حوزه اقتصادی گلستان
فنآوری | بهره وری | تغییرات بهینه |
تحقیق و توسعه | ارزش افزوده خدمات | شیوه تولید |
تولید منابع جدید انرژی | بهره وری محصولات کشاورزی | کنترل و بهبود مصرف |
توسعه کیفیت محصولات زراعی | بهره وری صنعتی | تنظیم و کنترل جمعیت |
بهبود تکنولوژیهای نوین | رقابتپذیری | الگوی مصرف آب |
منبع: یافتههای پژوهش
در ادامه، همسانی میان فقدان قطعیتها با راهبردها و مولفههای توسعه منطقهایِ شناسایی شده آورده شده و هر راهبردی در خصوص مولفههای توسعه منطقهای گوناگون بیان شده است. بنابراین مطلوبیت اتخاذ هر راهبردی در مولفه های توسعه منطقهای گوناگونی که در آینده حوزه اقتصادی موثر است، پرسیده شده و بیان گردیده است.
جدول (6): همسانی میان مولفه های توسعه اقتصادی و
فقدان قطعیت در حوزه اقتصادی
راهبردهای توسعه | مولفههای توسعه منطقهای | تمرکز بر تولید یا خدمات | دانشمحوری یا وابستگی به سرمایه | اقتصاد بر پایه دانش یا نفت | تکیه صنایع بر تولید یا توسعه خدمات | تکیه بر بازار آزاد یا مداخلات دولتی |
توسعه علم و فنآوری یا بازارمحوری | تحقیق و توسعه | 0.60 | 0.40 | 0.49 | 0.50 | 0.24- |
فنآوری | 0.40 | 0.36- | 0.75 | 0.36 | 0.31 | |
رقابتپذیری | 0.46- | 0.45 | 0.45 | 0.49 | 0.27 | |
گسترش تعاملاتاقتصادی یا رقابت اقتصادی | توسعه صنعتی | 0.72 | 0.39 | 0.36 | 0.57 | 0.18 |
الگوی مصرف | 0.60- | 027 | 0.84 | 0.96 | 0.94 | |
توسعه کشاورزی | 0.24 | 0.82 | 0.50 | 0.80 | 0.80 |
در جدول بالا رابطه میان مولفههای فقدان قطعیت با یکدیگر مورد مطالعه قرار گرفتهاند. البته در این جدول رابطه میان دو مولفه به صورت نمونه با پنج مولفه دیگر بررسی شدهاند. در این جدول لازم است که جمع جبری و جمع قدر مطلق نیز آورده شوند که این مسئله در جدول زیر آورده شده است. حاصلضرب این دو ردیف، سازنده ردیف سوم هر یک از بخشهای جدول است:
جدول (7): همسانی راهبردها با فقدان قطعیتها در حوزه اقتصادی
راهبردهای توسعه | مولفههای توسعه منطقهای | تمرکز بر تولید یا خدمات | دانش محوری یا وابستگی به سرمایه | اقتصاد بر پایه دانش یا نفت | تکیه صنایع بر تولید یا توسعه خدمات | تکیه بر بازار آزاد یا مداخلات دولتی |
|---|---|---|---|---|---|---|
توسعه علم و فنآوری یا بازارمحوری | جمع جبری | 0.80 | 0.14- | 1.20 | 1.18 | 0.84 |
جمع قدر مطلق | 2.20 | 2.40 | 2.44 | 1.88 | 2.44 | |
ضرب قدر مطلق دو مجموع |
|
|
|
|
| |
گسترش تعاملات اقتصادی یا رقابت اقتصادی | جمع جبری | 1.10 | 0.80 | 1.24 | 2.36 | 0.18 |
جمع قدر مطلق | 2.26 | 1.44 | 0.85 | 0.20 | 0.64 | |
ضرب قدر مطلق دو مجموع |
|
|
|
|
| |
بهبود کیفی خدمات در زمینه های تجاری و مالی | جمع جبری | 0.26- | 0.84 | 0.36 | 1.44 | 2.20 |
جمع قدر مطلق | 0.98 | 0.86 | 0.74 | 0.20 | 1.80 | |
ضرب قدر مطلق دو مجموع |
|
|
|
|
| |
بهرهوری در فعالیتهای کشاورزی و صنعتی | جمع جبری | 0.80 | 0.72 | 1.60 | 0.20- | 1.60 |
جمع قدر مطلق | 0.74 | 1.60 | 0.40 | 0.76 | 2.20 | |
ضرب قدر مطلق دو مجموع |
|
|
|
|
| |
فعالیتهای سازگار با محیط زیست | جمع جبری | 0.44 | 0.38 | 1.20 | 2.44 | 0.88 |
جمع قدر مطلق | 1.35 | 2.12 | 0.44 | 1.36 | 0.98 | |
ضرب قدر مطلق دو مجموع |
|
|
|
|
| |
تغییر مصرف الگوی آب | جمع جبری | 0.72 | 0.60 | 0.38 | 0.20 | 0.18 |
جمع قدر مطلق | 0.88 | 0.50 | 2.12 | 1.44 | 2.50 | |
ضرب قدر مطلق دو مجموع |
|
|
|
|
|
از جدول بالا یافته های زیر قابل حصول می باشد:
الف- میتوان فقدان قطعیتی را مشخص نمود که موقعیت شکستپذیر برای هیچ راهبردی نیست. مقایسه میان فقدان قطعیتها نشان میدهد که فقدان قطعیتی که به دوگانه «دانشمحوری یا وابستگی به سرمایه» مربوط میگردد، کمتر از سایرین در موقعیت شکستپذیری قرار دارد. پس از آن، فقدان قطعیت دوگانه اقتصاد بر پایه دانش یا نفت، کمترین موقعیت شکست پذیری را دارا است.
ب- فقدان قطعیتی که بیشترین موقعیتهای شکستپذیری را برای راهبردها ایجاد میکند. در میان فقدان قطعیتهای شناسایی شده، فقدان قطعیت چهارم که بر دوگانه «تکیه صنعت بر تولید یا توسعه خدمات» تاکید دارد، بیشترین موقعیت شکستپذیر را برای راهبردهای مختلف به همراه دارد. پس از آن عدمقطعیت دوگانه «توسعه زیرساختها و علم و فناوری یا رویکرد اقتصادی بر بازار محوری» بیشترین موقعیت شکستپذیر را برای راهبردهای مختلف به همراه دارد.
ج- راهبردهای سوم، راهبردهایی هستند که در فقدان قطعیتهای کمتری، موقعیتهای شکستپذیر دارند. راهبردهایی که همسانی پایینی با تمام فقدان قطعیتها دارند، می‌توانند راهبرد مناسبی باشند. راهبرد «گسترش تعاملاتاقتصادی یا رقابت اقتصادی» و «بهبود کیفی خدمات در زمینههای تجاری و مالی» راهبردهایی هستند که هیچ فقدان قطعیتی برای آن موقعیت شکست پذیر فراهم نمی آورد.
ت- راهبردهایی که با بیشترین موقعیتهای شکستپذیر در فقدان قطعیتهای مختلف مواجه میشوند. راهبردهایی که همسانی بالایی با تعداد زیادی از فقدان قطعیتها دارند، همبستگی شدیدی با یکی از وضعیتهای فقدان قطعیت مییابند. راهبردهایی که دارای بیشترین همسانی با فقدان قطعیتها هستند، در این پژوهش شامل دو راهبرد «فعالیتهای سازگار با محیط زیست» و «تغییر الگوی مصرف آب» می باشند. بنابراین موقعیت های با شکستپذیری بالا دشواری بیشتری برای اجرا دارند، و برعکس، موقعیت های با شکست پذیری پایین را بهتر یا آسان تر یا سریع تر می توان اجرا نمود.
3-2-گام ۲: اقدامات شکلدهنده
در این بخش بر دسته دوم (ب) از نتایجی که اشاره شد یعنی فقدان قطعیتی که بیشترین موقعیتهای شکستپذیری را برای راهبردها ایجاد میکند، متمرکز میشویم. چنانچه تمامی راهبردهای انتخاب شده در یکی از حالتهاي عدم قطعیت قابل شكست باشند، لازم است راهبردهايي به منظور کاهش احتمال تحقق آن فقدان قطعیت تدوين گردد. بر این اساس، ارزيابي عدم قطعیت دوگانه «تاكيد بر فعاليتهاي توليدي يا خدماتمحور» یا «توسعه كالبدي دانشبنيان یا جهتگيري اقتصادی بازارمحور» نشان میدهد که تعدادی از راهبردها در موقعیت نخستِ فقدان قطعیت و تعداد دیگری در موقعیت دوم فقدان قطعیت، شکستپذیر هستند، و به همین دلیل نمیتوانند موقعیت شکستپذیر کلان باشند.
3-3- گام ۳: اقدامات پیشگیرانه
در این بخش بر راهبردهایی تأكيد ميگردد که با بیشترین موقعیتهای شکستپذیر در فقدان قطعیتهای مختلف مواجه میشوند. این راهبردها که همسانیهای بالایی با تعداد زیادی از فقدان قطعیتها دارند، همبستگی شدیدی با یکی از وضعیتهای فقدان قطعیت مییابند. براساس تحلیل نتایج دو راهبردی که دارای بیشترین همسانیها با فقدان قطعیتها هستند، عبارت از راهبردهای «فعالیتهای سازگار با محیط زیست» یا «تغییر الگوی مصرف آب» می باشند. و با توجه به این که از یک سو مقصود از این پژوهش، ترسیم راهبردهای آینده است و از سوی دیگر قطعیت آنها کامل نیست میتوان مولفههایی را مشخص نمود که در زمان لازم با یکدیگر جایگزین گردند. این جایگزینیها در استان گلستان، شامل افق بیست ساله است؛ همچنین فقدان قطعیتهایی که در این جدول ترسیم شدهاند، عدمقطعیتهایی را در بر میگیرند که دارای همسانی بالا میباشند؛ همچنین موقعیتهای شکست پذیر در ردیف بعدی ترسیم شدهاند که شامل دوگانه «تکیه صنعت بر تولید یا توسعه خدمات» و پس از آن عدمقطعیت دوگانه «توسعه زیرساختها و علم و فناوری یا رویکرد اقتصادی بر بازار محوری» می باشند:
جدول (8): موقعیتهای جایگزین و شکستپذیر راهبردهای حوزه اقتصادی
راهبردهای مربوطه | چشم انداز استان در افقی 20 ساله | فقدان قطعیت | موقعیت شکست پذیر |
توسعه فعالیتهای دانش بنیان | شناسایی، تشکیل و راهاندازی فعالیتهای دانش بنیان | 1- توسعه زیرساختها و علم و فنآوری یا بازارمحوری 2- دانش محوری فعالیتها یا وابستگی به سرمایه بالا 3- اقتصاد بر پایه دانش یا نفت | 1- تکیه صنعت بر تولید یا توسعه خدمات 2- توسعه زیرساختها و علم و فناوری یا رویکرد اقتصادی بر بازار محوری |
ارتقای کیفی خدمات در زمینه های مالی و تجاری | تشکیل خدمات جدید | تمرکز صنایع بر توسعه فن آوری و تولید یا توسعه کاربرد و خدمات | - |
افزایش بهرهوری فعالیتهای کشاورزی و صنعتی | استفاده از فنآوریهای نوین و علوم جدید | 1- توسعه زیرساختها و علم و فنآوری یا بازارمحوری 2- دانش محوری فعالیتها یا وابستگی به سرمایه بالا 3- اقتصاد بر پایه دانش یا نفت | تکیه صنعت بر تولید یا توسعه خدمات |
تقویت فعالیتهای سازگار با محیط زیست | توجه به محیط زیست تعدیل جمعیت فرهنگسازی محیطی | توسعه زیرساختها و علم و فنآوری یا بازارمحوری | توسعه زیرساختها و علم و فناوری یا رویکرد اقتصادی بر بازار محوری |
تغییر الگوی مصرف آب | بهبود مدیریت کیفی | تمرکز صنایع بر توسعه فن آوری و تولید یا توسعه کاربرد و خدمات | تکیه صنعت بر تولید یا توسعه خدمات |
براساس نتایج جدول بالا و از آنجایی که هیچ یک از فقدان قطعیتها برای تمامی راهبردها موقعیت شکست پذیر نیست، بنابراین سایر راهبردهای هدف می‌توانند در موقعیتهای شکستپذیر جایگزین یکدیگر شوند. به عبارت دیگر در فقدان قطعیتهای مختلف، راهبردهای مختلف شکستپذیر بودهاند و به همین دلیل در مجموع توازن برقرار شده است و نیازی به اقدامات پیشگیرانه وجود ندارد.
۴-3 ریسک و اولویتبندی فرضهای باربر (تعیین اولویت) آسیب پذیر حوزه اقتصادی
در اين بخش به رتبهبندي فرضهاي باربر آسيبپذير بر اساس ميزان ريسك آنها ميپردازيم. در واقع ريسك عبارت است از حاصلضرب ميزان باربري يك فرض در احتمال نقض شدن آن. ریسکآمیزترین فرضهای باربر و آسیبپذیر، آنهایی هستند که بیشتر از بقیه، وزن برنامه را تحمل کرده و بیشتر احتمال نقض شدن دارند. یکی از شیوههای جدا کردن ریسک آمیزترین فرضهای باربر آسیبپذیر، ترسیم فضای دوبعدی اهمیت- فقدان قطعیت است. در این جا باید قضاوت کرد در که یک فرض، چقدر فقدان قطعیت (آسیب‌پذیری) وجود دارد و چقدر اهمیت (باربری) (وحیدی مطلق، 1385).
جدول (9): شناسایی راهبردهای باربر آسیبپذیر حوزه اقتصادی
| میانگین فقدان قطعیت (آسیب پذیری) | میانگین اهمیت (باربری) | ریسک |
توسعه فعالیت های دانش بنیان | 0.88 | 0.76 | 0.40 |
ارتقای کیفی خدمات در زمینه های مالی و تجاری | 0.86 | 0.68 | 0.18 |
افزایش بهرهوری فعالیتهای کشاورزی و صنعتی | 0.80 | 0.65 | 0.10 |
تقویت فعالیتهای سازگار با محیط زیست | 0.40- | 0.38- | 0.02- |
تغییر الگوی مصرف آب | 0.22- | 0.18- | 0.04- |
براساس این داده ها میتوان نمودار دو بعدی زیر را برای اهمیت- فقدان قطعیت ترسیم نمود:
شکل (2): نمودار اهمیت- فقدان قطعیت
(منبع: یافته های تحقیق)
4-نتایج برنامهریزی فرض بنیاد حوزه اقتصادی
با در نظر گرفتن تعداد حالتهاي عدم موفقيت براي هر راهبرد ميتوان استنباط نمود كه تاكيد بر كسب وكارهاي دوستدار محيط زيست ميتواند منجر به نتايج قابل قبولي گردد. همچنین تمرکز بر خدمات و رویکرد اقتصادی بر بازار محوری منجر به شکست این راهبرد خواهد شد. منظور این است که اجازه بیرویه دادن به دیگران بدون داشتن نظارت کافی بر آنها، ممکن است از یک سو رشد اقتصادی را در پی داشته باشد و از سوی دیگر موجب آسیب زدن به راهبرد حفظ محیط زیست گردد. از این رو تنافضی میان برخی از راهبردها مشاهده میگردد. به عبارت دیگر برخی از راهبردهای ارائه شده توسط کارشناسان، آسیبپذیر به نظر می رسند.
برنامهریزی مبتني بر فرض شش نوع از تحلیل را برای راهبرد و حالتهاي مختلف (فقدان قطعیتها) نشان میدهد، که عبارتند از حالتهای تاثیرگذار، حالتهاي غیرتاثیرگذار، راهبردهای مستقل، راهبردهای آسیب پذیر، راهبردهای شکل دهنده و راهبردهای پیشگیرانه.
شکل (3): تحلیل یافتههای برنامهریزی فرض بنیاد حوزه اقتصادی
همچنان که در نمودار ترسیمی بالا ملاحظه میگردد 2 دسته وضعیت تاثیرگذار و غیرتاثیرگذار و 2 دسته راهبرد مستقل و راهبردهای شکست پذیر مشاهده میشوند. در ادامه، هر یک از این 4 مولفه معرفی میشوند:
v شرايط غیرتأثیرگذار: شرايط دوگانه «دانشبنيان شدن كسب و كارها یا منوط كردن رشد به سرمايهگذاري بالا » منجر به موفقیت یا عدم موفقیت بخش محدودي از راهبردها میشوند، و راهبردها بدون توجه به تحقق یا عدم تحقق آن سناریوها تدوين گرديدند.
v شرايط تأثیرگذار: عدمقطعیت دوگانه «تکیه صنعت بر فعايتهاي تولیدمحور یا توسعه فعاليتهاي خدماتمحور» و «توسعه زیرساختها و علم و فناوری یا جهتگيري اقتصادی بازارگرا» به طور گستردهاي بر ميزان موفقيت و يا عدم موفقيت راهبردها موثر است. این دو مولفه بسیار مطلوب میباشند اما از اولویت برخی از راهبردها میکاهند.
v راهبردهای مستقل: راهبرد «گسترش تعاملات بینالمللی یا رقابت اقتصادی» و «بهبود کیفی خدمات در زمینه های مالی و تجاری» راهبردهایی هستند که هیچ یک از موقعیت های فقدان قطعیتها برای آن موقعیت شکست پذیر فراهم نمی آورد.
v راهبردهای شکستپذیر: راهبردهای «تکیه صنعت بر تولید یا توسعه خدمات» و «توسعه زیرساختها و علم و فناوری یا رویکرد اقتصادی بر بازار محوری بیش از سایر راهبردها در فقدان قطعیتهای آینده شکستپذیر هستند.
با توجه به نكات فوقالذكر، مهمترين راهبردهاي توسعه بلندمدت استان گلستان در حوزه اقتصادي به شرح ذيل ميباشد:
1-اقدامات شکلدهنده: مهمترين راهبردي كه اسناد توسعه استان گلستان فراموش شده است توجه به نقش و جايگاه پارك علم و فناوري و شركتهاي دانشبنيان مستقر در استان در راستاي رشد و توسعه اقتصادي ميباشد. دانش به عنوان یکی از نیروهای بسیار مؤثر در تحولات اقتصادی و اجتماعی به شمار می‌آید و یک کالای عمومی محسوب میشود، زیرا میتوان دانش را بدون کاهش و استهلاک، با دیگران به اشتراک گذاشت. در عین حال، این یک مشخصه‌ی منحصر به فرد برای این کالای عمومی محسوب میگردد که بر خلاف سایر کالاهای فیزیکی (مثل سرمایه، دارایی‌های مادی و منابع طبیعی)، استفاده از آن، از کمیّتش نمی‌کاهد و میتوان از آن بارها استفاده کرد. یک تعریف عام از دانش عبارت است از ذخیره انباشته‌شده‌ای از اطلاعات و مهارت‌ها که از مصرف اطلاعات توسط گیرنده‌ی اطلاعات حاصل میشود. در حقیقت دانش، به عنوان یک منبع دائمی، همواره در اختیار بنگاه‌های اقتصادی قرار می‌گیرد و با مشارکت مکرر در فرآیندهای گوناگون تولیدی و خدماتی، سبب افزایش مزیت رقابتی و ایجاد ارزش افزوده میشود. در نتیجه، این امر میتواند سبب گسترش رفاه اجتماعی و عامل کاهش فقر و بی‌عدالتی و موجب ارتقای روند توسعه پایدار شود. در عصر حاضر، اصطلاح اقتصاد دانش‌بنیان، که توسط OECD مورد تأکید خاص در استراتژی توسعه‌ی ملل قرار گرفته است، گویای تأکید بر نقش دانش و فناوری در جریان توسعه‌ی اقتصادی است. از این رو، میتوان گفت در اقتصاد دانش‌بنیان، به دانش از نظر کیفی و کمّی بااهمیت‌تر از گذشته نگریسته میشود. طبق تعریف این سازمان، اقتصاد دانش‌بنیان اقتصادی است که مستقیماً بر مبنای تولید، توزیع و مصرف دانش و اطلاعات قرار گرفته باشد. بسیاری از اقتصاددانان بر این باورند که امروزه دیگر حجم سرمایه و اندازه بازار در توسعه اقتصادی ملل نقش اساسی ندارد، بلکه این نقش را دانش و فناوری ایفا میکند.
- نیاز صنعت و دانشگاه به یکدیگر به درستی تعریف نشده است، از سوی دیگر صنعت، بخش خصوصی تلقی شده و دانشگاه بخش دولتی که به سختی به یکدیگر اعتماد میکنند، همچنین حضور در دانشگاه نسبت به حضور در صنعت از نخستین علاقه دانشگاهیان است.
- افزایش سهم قابل توجهی از تولید ملی سرانه در رشته فعالیت های دانشپایه و دانشساز مانند صنایع دارای فناوری برتر، خدمات مالی و تجاری پیشرفته تر و کارآمدتر و به ویژه از فعالیتهای اموزشی و پژوهشی تخصصی تولید (زالی و منصوری، 1394: 46).
2- اقدامات پیشگیرانه: بررسی عاملهایی که در آینده، توجه آنها از تولید و فناوری محصولات به پیشگیری از بروز برخی از رفتارهای خاص است. به عنوان مثال پیشگیری از تخریب بیشتر محیط زیست از یک سو و پیشگیری از مصرف بیرویه آب در سطح استان از سوی دیگر از جمله این اقدامات پیشگیرانه است که به عنوان راهبردی برای آینده استان از سوی کارشناسان امور اقتصادی در استانداری گلستان معرفی شده اند.
5-بحث و نتیجهگیری
این تحقیق به شناسایی راهبردهای آسیبپذیر توسعه اقتصادی پرداخته و رویکرد مورد نظر آن را برنامهریزی فرض بنیاد تشکیل میدهد. این رویکرد از این رو مناسب است که میتواند وضعیت کلیه راهبردها را شناسایی کند. به این معنا که مشخص کند کدام راهبردها بالاترین کارآیی را دارند، کدام راهبردها در معرض شکستپذیری بالاتری قرار دارند و کدام راهبردها بیش از بقیه، می‌توانند به پروژهای اقتصادی زیان وارد آورند. از این رو استفاده از این رویکرد میتواند مشکلات و هزینههای ناشی از راهبردهای آسیبپذیر را کاهش دهد. همچنین از آن جا که این رویکرد بر ارائه دیدگاه مسئولین مبتنی است یافتههای حاصل از این رویکرد میتواند در برطرف نمودن چالش‌های پروژه‌های پیشین در برنامههای آتی کاربردپذیر باشد. در مجموع رویکرد فرض بنیاد با توجه به این که میتواند فرصتهای خوبی را در اختیار زمان آینده بگذارد از اهمیت والایی برخوردار است. همچنین مزیت دیگر این شیوه آن است که تا حدودی بر معماری آینده و نه پیش بینی صرف آن مبتنی است و از این رو در علوم کاربردی از قبیل برنامهریزیهای شهری و راهبردهای منطقه ای و شناسایی آسیب پذیری آنها نیز دارای کاربرد می باشد. اکنون برنامهریزی شهری و منطقهای به عنوان یکی از شاخههای اصلی برنامهریزی، به دلیل ارتباط تنگاتنگ و وسیع با سازمانها، مردم و ارگانهای اجرایی و بازتاب سریع عملکرد آن، می تواند در جهت بهبود و اصلاح فرآیندهای برنامهریزی یاریرسان عمده ای باشد و منجر به برآورد و تخمین ریسک و تلاش برای کاهش آن باشد. با این وجود، تخمین و برآورد ریسک و بحران، به رهیافتی جامعنگر نیاز دارد و در آن، از تخصصهای مختلف، از جمله برنامهریزی شهری استفاده میشود. برقراری این ارتباط، به عنوان ابزاری در کاهش آسیب پذیری شهرها و تهیة برنامهها و سیاست‌های تقلیل خسارتها عمل میکند. در چنین حالتی و براساس رهیافتی عقلگرا و از طریق استفاده از معیارهای مختلف در مقیاسهای کلان و خرد، این امکان فراهم می شود تا متغیرهای پیچیده، چندبعدی و معیارهای کمی و کیفی، با یکدیگر ترکیب شوند و نتیجهای منطقی حاصل گردد. از آن جا که بررسی همهجانبة تمامی عوامل آسیب‌پذیری شهری، به طور یکجا از یک سو امکان پذیر و از سوی دیگر به صرفه نیست در این تحقیق مهمترین راهبردها و آسیب پذیری آنها با استفاده از رویکرد فرضبنیاد مطالعه گردید. یافتههای اين تحقيق حاكي از آن است که هفت سناريوي باوركردني با تركيبهاي متفاوتي از وضعيتها، احتمال وقوع در استان گلستان را دارند كه با در نظر گرفتن میانگین، احتمال وقوع رويدادهاي مثبت بيشتر از ديگر سناريوها است. با اينكه، تعداد كمتري از اين سناريوها مطلوب هستند و بخش عمدهاي از سناريوهاي هفتگانه، حالتهاي نامطلوب را نشان ميدهند، ولي احتمال تحقق شرايط بحراني در استان به مراتب پايينتر از احتمال تحقق شرايط مطلوب است. تحليل شرايط حاضر استان نشان ميدهد که استان گلستان با اهداف و آرمانهاي نظريه پايه توسعه فاصله زيادی دارد و راه دراز و پر فراز و نشيبي براي تحقق آن فراروي استان است. به عبارت دیگر استان گلستان در حال حاضر از شرايط خوبي برخوردار نيست و فاصله چنداني از نقطه مبدأ به سمت اهداف توسعه نگرفت است. در برخي وضعيتها نيز شرايط بحراني يا نامطلوب حاكم بوده است. اگرچه، روندها حاكي از توسعه تدريجي و رو به جلوي استان است، ولي اين روندها به اندازهاي بطئي و كند است كه در مقايسه با اهداف نظريه پايه و فاصله زماني طولانی تا تحقق آنها، بسيار ناچيز بوده و به نظر ميرسد تغيير و تحول گستردهاي براي معماري آينده طلب ميكند.
6-پیشنهادات
§ با توجه به این که در این پژوهش مشخص گردید که برخی از راهبردها از قبیل توسعه بر محور صنعت با توجه به وضعیت و شرایط خاص استان گلستان کمتر از دیگر راهبردها احتمال وقوع و پیادهسازی دارد، توصیه میگردد که سایر راهبردها که بازدهی سریع تر و کارآیی بالاتری دارند استفاده شوند.
§ با توجه به این که در این تحقیق، مشخص گردید که برخی از راهبردها از قبیل توسعه بر محور دانش، بازدهی بالایی در استان گلستان دارند و از سوی دیگر از کمترین میزان شکست یا آسیب‌پذیری برخوردارند از این رو به مسئولین این سازمان توصیه میگردد که این گونه از راهبردها را در اولویت بالاتری نسبت به دیگر اولویت ها قرار دهند.
§ توصیه میگردد که برنامهریزیهای سازمانهای دولتی با در نظر گرفتن آسیب‌پذیری راهبردهایی که برای هر عدم قطعیت تعیین شده، صورت گیرند. این مسئله میتواند تضمینی برای تصمیماتی باشد که در آینده در این استان اتخاذ میگردد.
§ با توجه به این که یک راهبرد جدی در این تحقیق، توسعه فعالیتهای خدماتی در استان بوده است به مسئولین این استان توصیه میگردد که فعالیتهای خدماتی را در اولویت قرار دهند. استان گلستان به علت قرار گرفتن در مسیر جاذبههای زیارتی و سیاحتی و شرایط خاص ترانزیتی آن همجواری و به دلیل با کشورهای دیگر، بخش خدمات اعم از گردشگری، بازرگانی و حمل و نقل و ارتباطات، بیمه و بانکداری، از اهمیت بیشتری برخوردار است. اصولاً گسترش بخش خدمات اگر به علت کشش تقاضا و برخاسته از نیازها باشد و نه فشار عرضه، نشانه توسعهیافتگی یک کشور است، چنان که در کشورهای توسعهیافته، بخش خدمات بیش از 70 درصد از اشتغال را به خود تخصیص داده است.
§ پیشنهاد میگردد که مسئولین مربوطه در استانداری گلستان یا سایر سازمانها و نهادهای مرتبط، ابتدا با استفاده از رویکردهای مختلف از جمله رویکرد فرض بنیاد که رویکردی نسبتاً جامع در ارزیابی راهبردهای توسعه است، راهبردهای توسعه اقتصادی و سایر اشکال توسعه را شناسایی نموده و سپس نسبت به تصمیمگیری نهایی اقدام کنند.
منابع
- اسلاتر، ریچارد (1386). دانش واژه آیندهپژوهی، ترجمه عبدالحمید کرامتزاده، محمدرضا فرزاد و امیر ناظمی، موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی.
- بنیاد توسعه فردا (1384). روشهای آینده نگاری تکنولوژی، انتشارات گروه آینده اندیشی، چاپ گلبان، تهران.
- پورمحمدی، محمدرضا؛ حسین زاده دلیر، کریم؛ قربانی، رسول و زالی، نادر (1389). مهندسی مجدد فرآیند برنامهریزی با تاکید کاربرد آینده نگاری، جغرافیا و توسعه، شماره 20، صص: 58-37.
- حسنوی، رضا؛ نظامیپور، قدیر؛ بوشهری، علیرضا، عادل، آذر و قربانی، سعید (1392). طراحی مدل تاثیر آیندهنگاری بر سیاستگذاری علم، فن آوری و نوآوری در سطح ملی با استفاده از روش مدل یابی معادلات ساختاری، فصلنامه علمی- پژوهشی سیاست علم و فن آوری، سال ششم، شماره اول، صص: 34-21.
- خزائی، سعید و عبدالرحیم، پدرام (1387). راههای گام به گام آینده پژوهی راهبردی، انتشارات کشف آینده.
- دانش نامه آینده پژوهی (1387). تهران: موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی، مرکز آینده پژوهی علوم و فنآوری دفاعی.
- زالی، بهمن (1388). آیندهنگاری توسعه منطقهای با رویکرد برنامهریزی سناریو مبنا. پایاننامه دکترای دانشگاه تبریز، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، گروه جغرافیا و برنامهریزی شهری، استاد راهنما: محمدرضا پورمحمدی.
- زالی، نادر (1390). آیندهنگاری راهبردی و سیاستگذاری منطقهای با رویکرد سناریونویسی، فصلنامه مطالعات راهبردی، سال چهاردهم، شماره 54، صص: 45-33.
- زالی، نادر و منصوری بیرجندی، سارا (1394). طراحی الگوی روش شناختی کاربرد برنامهریزی فرض بنیاد در مطالعات توسعه منطقه ای، آمایش سرزمین، دوره هفتم، شماره دوم، صص: 254-232.
- زالی، نادر و منصوریبیرجندی، سارا (1395). شناسایی راهبردهای آسیبپذیر توسعه اقتصادی منطقه با رویکرد برنامهریزی فرض بنیاد، مطالعه موردی: استان تهران، مجله برنامهریزی و آمایش فضا، دوره بیستم، شماره 1، صص: 52-22.
- شوارتز، پیتر (1387). هنر دورنگری، ترجمه عزیز علیزاده، تهران: انتشارات مرکز آینده پژوهی علوم فن آوری دفاعی.
- طباطباییان، سید حبیب الله و قدیری، روح ا... (1386). متغیرهای موثر بر انتخاب ابعاد در یک پروژه آینده نگاری، فصلنامه علوم مدیریت ایران، سال دوم، شماره هفتم، صص: 80-55.
- علیاحمدی، علیرضا و قاضینوری، سید سروش (1382). آیندهنگاری تکنولوژی و کاربرد آن در سیاستگذاری و مدیریت تکنولوژی، فصلنامه اطلاعرسانی، سال اول، شماره دوم، صص: 15-6.
- علیزاده، عزیز؛ وحیدی، وحید و ناظمی، امیر (1387). سناریونگاری یا برنامهریزی بر پایه سناریوها، موسسه مطالعات انرژی، تهران.
- کزازی، ابوالفضل؛ طباطباییان، حبیب الله؛ تقوی فرد، محمدتقی و ناظمی، امیر (1390). شناسایی راهبردهای شکستپذیر در اسناد توسعه فنآوری اطلاعات کشور با استفاده از روش برنامهریزی فرض بنیاد، فصلنامه بهبود مدیریت، سال پنجم، شماره 2، پیاپی 13، صص: 62-38.
- لمپارت، رابرت و همکاران (2003). برنامهریزی پابرجا برای یک قرن، ترجمه وحید وحیدی مطلق، تهران: اندیشکده صنعت و فن آوری، آصف.
- مبینیدهکردی، علی (1387). مگادایمها الزام راهبردی، آینده سازمانها، موسسه مطالعات بین المللی انرژی، تهران.
- مظفری، علی (1389). آیندهپژوهی، بستر عبور از مرزهای دانش، فصلنامه نظم و امنیت انتظامی، شماره چهارم، سال دوم، صص: 47-26.
- ناصرآبادی، زهرا (1379). آیندهپژوهی، مرکز مطالعات و برنامهریزی استراتژیک، تهران: موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی.
- ناظمی قدیری، امیر (1385). آیندهنگاری از مفهوم تا اجرا، مرکز صنایع نوین، وزارت صنایع و معادن، تهران.
- ناظمی، امیر (1385). آیندهنگاری منطقهای به مثابه آمایش سرزمین، همایش آینده پژوهی، فن آوری و چشم انداز توسعه، تهران: دانشگاه امیرکبیر.
- وحیدیمطلق، وحید (1385). برنامهریزی پا بر جا با بهره گیری از روش برنامهریزی بر پایه فرض، مرکز آینده پژوهی علوم و فن آوری دفاعی موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی.
- Cornish, E. (2003). The wild cards in our future. Futurist, 37(4), 18-22.
- Echevarria, A. J., “Tomorrow’s Army: The Challenge of Nonlinear Change”, Parameters, autumn, pp. 85-98, 1988.
- Dewar, J. A., & M. H. Levin, Assumption-Based Planning for Army 21, Santa Monica, Calif.: RAND, R-4172-A, 1992.
- FOREN (2001). A Practical Guide to Regional Foresight, Foren network, STRATA program.
- Godet, Michel (1991). “From anticipation to action”, UNESCO publishing, Paris.
- Jia LIU, Zao TANG, Mojiang YU, Pengzhe REN, Pingliang ZENG, Wenjie JIA (2024). Robust expansion planning model of integrated energy system with energy hubs integrated, Electric Power Systems Research, 22(6):125-149 https://doi.org/10.1016/j.epsr.2023.109947
- Jun Zhou, Jiaxing Zhu, Guangchuan Liang, Junjie Ma, Jiayi He, Penghua Du, Zhanpeng Ye (2024). Three-layer and robust planning models to evaluate the strategies of defense layer, attack layer, and operation layer for optimal protection in natural gas pipeline network, Reliability Engineering & System Safety, 14(9): 119-135. https://doi.org/10.1016/j.ress.2024.110196
- Junpeng Zhu, Yong Huang, Shuai Lu, Mengya Shen, Yue Yuan. (2024). Incorporating local uncertainty management into distribution system planning: An adaptive robust optimization approach, Applied Energy, 36(3):103-123. https://doi.org/10.1016/j.apenergy.2024.123103
- Liang Chen, Dandan Yang, Jun Cai, Ying Yan. (2024). Robust optimization based coordinated network and source planning of integrated energy systems, International Journal of Electrical Power & Energy Systems,Volume 157, 109864. https://doi.org/10.1016/j.ijepes.2024.109864
- Lindgren, Mats, Hans Band hold (2003). Scenario planning the link between future and strategy, Palgrave Macmillan, NewYork.
- Loveridge, Deniss (2009). Foresight, The art and science of anticipating the future, New York, published by Routledge Research, Brighton.
- Myer, Dowell (2000). Construction the future in planning, school of policy, planning and development, university of southern California.
- Twiss, B.c (1992). Forcasting for Technologist and engineers, a practical guide for better dicitions, peter peregrinus, London. United Kingdom.
- UNIDO (2004). Foresight methodologies, Textbook, Technology foresight initiative.
- Voros, J (2003).A Genreic foresight process framwork, foresight, Vol. 5, No. 3.
- Martin, B. R (1995). Foresight in science and technology, technology analysis & strategic management, vol. 7, no 2, pp. 139-168.
- Builder, C. H. & J. A. Dewar, “A Time for Planning? If not Now, When?” Parameters, Vol. 24, No. 2, pp. 10-12, 1994.
- Dewar, J. A., C. H. Builder, W. M. Hix & M. H. Levin, Assumption-Based Planning, Santa Monica, Calif.: RAND, 2002.
- Jin, X., & A. J. Horowitz, “Guidebook on Incident Management Planning in Work Zones”, Midwest Smart Work Zone Deployment Initiative, 2005.
- Klir, G. & M. Wierman, Uncertainty-Based Information: Elements of Generalized Information Theory, 2nd Ed. Physica-Verlag, 2000.
- Lempert, Robert J. & M. T. Collins, “Managing the Risk of Uncertain Threshold Response: Comparison of Robust, Optimum, and Precautionary Approaches” Risk Analysis, No. 27 (4), pp. 1009-1026, 2007.
- Miles, I., Cunningham, Smart Innovation - Supporting the Monitoring and Evaluation of Innovation Programmes, European Commission, Brussels, 2006.
- Wang, J., “Robust Optimization Analysis for Multiple Attribute Decision Making Problems with Imprecise Information”, Annals of Operations Research, Vol. 1-14, 2010.
- Zhiying Wang a, Yang Wang b, Haoran Ji a, Hany M. Hasanien c d, Jinli Zhao a, Lei Yu e, Jiafeng He a, Hao Yu a, Peng Li. (2024). Distributionally robust planning for data center park considering operational economy and reliability, Energy Journal, Volume 290, 130185. https://doi.org/10.1016/j.energy.2023.130185.
[1] - اين مقاله مستخرج از طرح پژوهشي داخلي شماره 18210 در دانشگاه گلستان ميباشد.
[2] - استادیار، گروه مدیریت و اقتصاد، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه گلستان، گرگان، ایران (نویسنده مسئول)
e.niazi@gu.ac.ir
[3] - Jun Zhou and et al
[4] - Liang Chen and et al
[5] - Junpeng Zhu and et al
[6] - Zhiying Wang and et al
[7] - Jia LIU and et al
[8] - Assumption Based Planning
[9] - Assumption Based Planning(ABP)
[10] - Robust Planning
[11] - Adaptable
[12] - Avoidable Surprises
[13] - Robustness
[14] - Load Bearing
[15] - Vulnerable
[16] - Signposts
[17] - Shaping Actions
[18] - Hedging Actions
[19] - Dewar
[20] - Threshold
[21] - Hannah Ksoow
[22] - Robert Gabner