• صفحه اصلی
  • تکانه‌های پولی و ارزیابی فراپرتابی نرخ ارز واقعی در ایران

اشتراک گذاری

آدرس مقاله


کد مقاله : tscr-47375 بازدید : 1574 صفحه: 304 - 329

نوع مقاله: پژوهشی

تکانه‌های پولی و ارزیابی فراپرتابی نرخ ارز واقعی در ایران

محورهای موضوعی :

عالمه احسانی بائی 1 , وحید تقی نژاد عمران 2 , مریم خلیلی اصل 3 *

1 - دانشگاه مازندران
2 - دانشیار گروه اقتصاد، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران
3 - دکترای اقتصاد، پژوهشگر مؤسسه مطالعات و پژوهش¬های بازرگانی (نویسنده مسئول

تاریخ دریافت : 1402/03/06 تاریخ پذیرش : 1402/12/01 تاریخ انتشار : 1403/04/24

کلید واژه: واژگان كليدي: نرخ ارز واقعی, تکانه پولی, مدل دورنبوش, SVAR,

چکیده مقاله :

نوسانات نرخ ارز در انتشار و ایجاد شوک¬های اقتصادی از اهمیت بسزایی برخوردار است. شناخت عوامل مؤثر در ایجاد بی¬ثباتی نرخ ارز بسیار مهم بوده و می¬تواند راهنمایی برای سیاستگذاران اقتصادی باشد. تکانه¬های پولی یکی از عوامل موثر در ایجاد جهش نرخ ارز بوده است. سوال اصلی در این مقاله این است که تا چه حد تکانه¬های پولی موجب فراپرتابی نرخ ارز می¬شود. برای شناسایی شوک¬های ساختاری از مدل دورنبوش استفاده می¬شود. برای این منظور با استفاده از تکنیک خودرگرسیون برداری ساختاری (SVAR) و داده¬های فصلی طی سال¬های 1396-1378 مدل تحقیق برآورد شده است. نتایج تجربی تحقیق دلالت بر تأثیر مثبت و معنی¬دار تکانه¬های پولی بر نرخ واقعی داشته است. بنابراین با توجه به این که تغییرات در حجم پول موجب نوسانات نرخ ارز و پدیده فراپرتابی در نرخ ارز می¬شود، از این رو پیشنهاد می¬شود دولت از ایجاد شوک¬های پولی خودداری کند و قاعده پولی مناسب با الهام از قاعده پولی فریدمن یا قاعده پولی تیلور مبنی بر محدودیت رشد پول در حد رشد اقتصادی را دنبال کند.

چکیده انگلیسی:

Exchange rate fluctuations are very important in spreading and creating economic shocks. Knowing the effective factors in creating exchange rate instability is very important and can be a guide for economic policy makers. Monetary shocks have been one of the effective factors in causing the exchange rate to jump. The main question in this article is to what extent monetary shocks cause overshooting of the exchange rate. Dornbusch model is used to identify structural shocks. For this purpose, the research model has been estimated using the structural vector autoregression (SVAR) technique and seasonal data during the years 1999-2017.The experimental results of the research indicate the positive and significant effect of monetary shocks on the real rate. Therefore, due to the fact that changes in the amount of money cause fluctuations in the exchange rate and the overshooting phenomenon in the exchange rate, it is suggested that the government refrain from creating monetary shocks and that follow the appropriate monetary rule is inspired by Friedman's monetary rule or Taylor's monetary rule based on the limitation of money growth to the extent of economic growth.

منابع و مأخذ:

منابع
- پارسا، حجت (1392)، "تحلیل تاثیر تکانه¬های پولی و مالی برچرخه تجاری و توزیع درآمد"، اقتصاد توسعه و برنامه¬ریزی، 2 (1)، بهار و تابستان 92، ص 85-61.
- پدرام، مهدی (1391)، مالیه بین¬الملل، تهران: دانشگاه الزهرا (س)، چاپ دوم.
- جلایی، عبدالمجید؛ حسینی، جعفر؛ نظام آبادی پور، حسین (1391)، " بررسی جهش پولی نرخ ارز از طریق شبکه¬های عصبی مصنوعی در ایران، نشریه اقتصاد کلان، 14، ص 60-35.
- طیبی، سید کمیل؛ نصرالهی، خدیجه (1381)، "نقش متغیرهای اساسی در تبیین رفتار نرخ واقعی تعادلی بلندمدت ارز"، فصلنامه پژوهش¬های اقتصادی ایران، 4(13).
- طهرانچیان، امیر منصور؛ راسخی، سعید؛ مصطفی¬پور، یلدا (1397)، "اثرات آستانه¬ای نوسانات نرخ ارز بر ارزش افزوده بخش¬های اقتصادی"، فصلنامه مطالعات اقتصادی کاربردی ایران، 7 (28)، زمستان 97، ص85-61.
- گودرزی فراهانی، یزدان؛ عادلی، امید (1401)، "رابطه سیاست پولی و جهش نرخ ارز در ایران"، فصلنامه اقتصاد پولی مالی، 29(1)، ص 136-110.
- معیری، فرزاد و همکاران (1396)، "بررسی تاثیر جهش پولی نرخ ارز بر فعالیت‌های عمده و اصلی اقتصاد در ایران"، فصلنامه پژوهشهای اقتصادی، سال هجدهم، ص105-12.
- مزینی، امیر حسین (1385)، " اثر شوک‌های پولی بر متغیرهای اسمی و واقعی اقتصاد"، نامه اقتصادی، 2(1)، ص 100-83.
- نوفرستی، محمد (1387)، ریشه واحد و همجمعی در اقتصادسنجی، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.
- ورتابیان کاشانی، هادی (1392)، "تحلیل منشا نوسانات نرخ ارز طی سال‌های (1391-1389)"، فصلنامه سیاست‌های مالی و اقتصادی، 1(4)، ص 154-131.
- یاوری، کاظم؛ مزینی، امیرحسین (1382)، "جهش پول نرخ ارز: مورد ایران"، نامه مفید، 9(35)، ص 128-99.

- Akpan, E. o. & Atan, J.A. (2012). "Effects of Exchange Rate movements on economic growth in Nigeria", CBN Journul of Applied statistics, 2(21), 1-14.
- Barquellil, A., Ben solha ,o. & zmami, m.(2018). "Exchang Rate volatility and Economic Growth", Journal of Economics, 33,1302-1336.
- Bhadury, S. & Ghosh, T. (2015). "Reassessing Exchange Rate Overshooting in a Monetary Framework", Indira Gandhi Institute of Development Research (IGIDR).
- Bjornland, H. (2009). "Monetary Policy and Exchange Rate Overshooting: Dornbusch right after all", Journal of international Economics, 79, pp. 64-77.
- Chikeziem,f. & Ikenna, u. (2016). "Effects of Exchang Rate fluctuation on economicqrowth
- of Niqeria", International of Journal of Innovative finance and Economic Research, 4(2),1-7.
- Capistran, C., Chiquiar, D. & Hernandez, J. R. (2019). "Identifying Dornbusch Exchange Rate Overshooting with Structural VECs: Evidence from Mexico", International Journal of Central Banking, 15(5), 207-254.
- Gibson, H. (1996). International Finance: Exchange Rates and Financial Flows in the International Financial System. London; New York: Longman.
- Khumalo, Zamantungwa, Z. & Hinaunye, J. (2020). "An Empirical Test of Real Exchange Rate Overshooting in Selected African Countries", MPRA Paper No. 101303.
- Presley,k. w., & Boqiung, L.(2018). "Exchang Rate fluctuation, oil price shocks and economic qrowth in small net importinq economy", Energy,151, 402-407.
- Schmitt-Grohe, S. & Uribe, M. (2022). "The effects of permanent monetary shocks on exchange rates and uncovered interest rate differentials", Journal of International Economics, 135, 1-21.

متن کامل:
مكانيزم پاسخگويي

فصلنامه راهبرد توسعه/ سال بیستم/ شماره 1 (پیاپی77)/ بهار 1403/ 329-304

Quarterly Journal of Development Strategy, 2024, Vol. 20, No.1 (77), 304-329

 

 

 

 

        تکانه‌های پولی و ارزیابی فراپرتابی 

           نرخ ارز واقعی در ایران

             

عالمه احسانی بائی1

وحید تقی نژاد عمران2

مریم خلیلی اصل3

(تاريخ دريافت6/3/1402  ـ  تاريخ تصويب 1/12/1402)

نوع مقاله: علمی پژوهشی

 

چكيده

نوسانات نرخ ارز در انتشار و ایجاد شوک­های اقتصادی از اهمیت بسزایی برخوردار است. شناخت عوامل مؤثر در ایجاد بی­ثباتی نرخ ارز بسیار مهم بوده و می­تواند راهنمایی برای سیاستگذاران اقتصادی باشد. تکانه­های پولی یکی از عوامل موثر در ایجاد جهش نرخ ارز بوده است. سوال اصلی در این مقاله این است که تا چه حد تکانه­های پولی موجب فراپرتابی نرخ ارز می­شود. برای شناسایی شوک­های ساختاری از مدل دورنبوش استفاده می­شود. برای این منظور با استفاده از تکنیک خودرگرسیون برداری ساختاری (SVAR) و داده­های فصلی طی سال­های 1396-1378 مدل تحقیق برآورد شده است. نتایج تجربی تحقیق دلالت بر تأثیر مثبت و معنی­دار تکانه­های پولی بر نرخ واقعی داشته است. بنابراین با توجه به این که تغییرات در حجم پول موجب نوسانات نرخ ارز و پدیده فراپرتابی در نرخ ارز می­شود، از این رو پیشنهاد می­شود دولت از ایجاد شوک­های پولی خودداری کند و قاعده پولی مناسب با الهام از قاعده پولی فریدمن یا قاعده پولی تیلور مبنی بر محدودیت رشد پول در حد رشد اقتصادی را دنبال کند.

 

واژگان كليدي: نرخ ارز واقعی، تکانه پولی، مدل دورنبوش، SVAR

طبقه بندی JEL: F31, E52,C1

 

1-مقدمه

نرخ ارز به عنوان سنجه برابری ارزش پول یک کشور در برابر پول کشورهای دیگر از مهم­ترین متغیرهای قیمتی اقتصاد است که بازتاب قدرت رقابتی یک کشور در سطح بین المللی بوده و نقش کلیدی در تخصیص منابع کمیاب دارد. تحولات بزرگ بازار ارز طی دهه­های اخیر در ایران موجب شده بررسی نوسانات و ریشه های آن از اهمیت ویژه­ای برخوردار باشد. در ادبیات اقتصاد پولی یکی از ریشه­های نوسانات نرخ ارز، تکانه های پولی وارده به اقتصاد است. که می­تواند نرخ ارز را در کوتاه مدت از روند بلند مدت خودش منحرف سازد. تکانه های پولی نرخ ارز به دلیل تأثیرات نامطلوب و گاهی نامشخص بر کارکرد متغیرهای اقتصادی از اهمیت بالایی برخوردارند. چرا که از یک سو با افزایش هزینه­های تولید و در پی آن کاهش سود و از سویی دیگر با نوسان قیمت­های نسبی و ایجاد شرایط نامطمئن و کاهش انگیزه سرمایه­گذاری بر تولید و اشتغال اثر نامطلوب می­گذارند. اقتصاد ایران پیوسته در معرض سیاست­های پولی نامنظم و به تعبیری تکانه­های پولی پیش­بینی نشده قرار دارد. تکانه­های پولی نرخ ارز افزون بر ایجاد بی ثباتی در فعالیت­های اقتصادی می­تواند پیامدهای اجتماعی مانند کاهش اعتماد و افزایش فساد را نیز در پی داشته باشد. بنابراین در این پژوهش اهمیت مطالعه تکانه­های پولی نرخ ارز مورد توجه قرار می­گیرد. در این راستا فرضیه فراپرتابی، جهش پولی نرخ ارز را پدیده کوتاه مدت دانسته که از یکسان نبودن سرعت تعدیل در بازارهای مالی و دارایی ناشی می­شود. مدل نرخ ارز پولی قیمت چسبنده توسط دورنبوش در سال 1976 مطرح گردید. طبق این مدل قیمت ها در بازار کالا و دستمزد در بازار کار چسبنده هستند. در این مدل شرط تساوی بهره غیرپوششی (UIP) بطور مستمر برقرار است یعنی اگر نرخ بهره داخلی کمتر از نرخ بهره خارجی ‏باشد، انتظار افزایش ارزش پول ملی ایجاد خواهد شد. به ­نحوی ­که نرخ بهره کمتر داخلی را جبران کند. زیرا آربیتراژ کامل در مورد بازدهی انتظاری در بازارهای سرمایه وجود دارد. بر مبنای این مدل چنانچه اقتصاد در معرض انبساط پولی غیرمنتظره و پیوسته قرار گیرد، نرخ ارز در کوتاه مدت از مقدار بلندمدت خود فراتر رفته و مجدداً در بلندمدت به آن سطح باز می‌گردد (پدرام، 1391). این پژوهش با توجه به ساختار خاص اقتصاد ایران به دنبال بررسی پدیده جهش نرخ ارز و آزمون فراپرتابی با استفاده از روش خودرگرسیون برداری ساختاری (SVAR) و داده­های کشور ایران طی دوره زمانی 96-1378 می­باشد. بر این اساس این مطالعه در پی پاسخگویی به این سؤال است که اثرات فراپرتابی سیاست­های پولی بر نرخ ارز در دوره مورد مطالعه در اقتصاد ایران چگونه است؟ در این مقاله پس از بیان مقدمه در بخش دوم، مبانی نظری و پیشینه تحقیق به بحث گذاشته می­شود. در بخش سوم روش تحقیق معرفی می­شود. در ادامه و در بخش چهارم تلاش می­گردد ضمن معرفی الگوی تحقیق و متغیرها، الگوی مورد نظر برآورد شود. بخش پنجم به جمع­بندی اختصاص داده شده است.

2-  مبانی نظری و پیشینه تحقیق 

1-2- فراپرتابی­های4 پولی نرخ ارز

سیاست پولی یکی از مهم­ترین ابزارهای سیاستی برای مدیریت طرف تقاضا در سطح کلان به شمار می­آید که بانک مرکزی در شرایط رکودی برای افزایش تولید و اشتغال از سیاست­های پولی انبساطی استفاده می­کنند (دل­انگیزان و همکاران، 1390). کانال­های نرخ بهره، نرخ ارز، قیمت دارایی و کانال اعتباری چهار کانال اصلی هستند که از طریق آن­ها سیاست پولی بر بخش حقیقی اقتصاد اثر می­گذارد. از کانال نرخ ارز، سیاست پولی بر بخش­های صادرات­محور تأثیر می­گذارد. این سیاست از طریق تغییر حجم پول، نرخ بهره یا شرایط اعطای تسهیلات مالی بر نرخ ارز مؤثر است. اگرچه هدف از سیاست­های پولی در کشورهای صنعتی، برطرف ساختن تورم، رفع کسادی و دستیابی به اشتغال کامل است، اما در کشورهای در حال توسعه، هدف عمده سیاست پولی، رشد اقتصادی و افزایش درآمدهای دولتی و عرضه کالاست (هوشمند و همکاران، 1391).

در این راستا، فراپرتابی­های نرخ ارز یکی از رفتارهای غیرنرمال نرخ ارز است که نخستین بار توسط رودیگر دورنبوش (1976) مطرح شد. وی فراپرتابی نرخ ارز را به عنوان پیامد یک سیاست انبساطی پولی دائمی و غیرمنتظره و به دلیل یکسان نبودن سرعت تعدیل در بازارهای مختلف مورد بررسی قرار داد. فراپرتابی نرخ ارز در کوتاه­مدت یکی از پدید­های اقتصادی است که می­تواند جدا از انبساط پولی به دلایل دیگری نیز رخ دهد و آثار واقعی در پی داشته باشد. همچنین این پدیده می­تواند نرخ واقعی ارز، رابطه مبادله، فرآیند ورود و صدور کالا و سرمایه، پرتفوی افراد و ... را متأثر سازد (یاوری و مزینی، 1382).

بر این اساس، در یک نظام اقتصادی متشکل از بازار کالاها و خدمات، بازار پول و بازار دارایی­ها پس از اعمال یک سیاست پولی غیر قابل پیش­بینی، نرخ ارز در کوتاه­مدت به سطحی فراتر از نرخ ارز تعادلی جهش می­کند و در بلندمدت با افزایش درآمد ملی و افزایش سطح قیمت­ها، نرخ ارز به سطح تعادلی خود کاهش می­یابد. همچنین بر اساس پدیده فراپرتابی­های پولی نرخ ارز، با افزایش درجه شناورسازی نرخ ارز، میزان جهش نرخ ارز در نتیجه یک انبساط پولی غیرمنتظره افزایش می­یابد (جلایی اسفندآبادی و همکاران، 1391). لازم به ذکر است، فراپرتابی­های نرخ ارز نیز عملکرد بخش­های اقتصادی را مختل می­سازد، زیرا از یکسو، بخش­های اقتصادی نمی­توانند آینده نرخ ارز را پیش­بینی کنند و در قیمت­گذاری کالا دچار سردرگمی می­شوند و از سوی دیگر، نرخ ارز بر قیمت کالاها و خدمات وارداتی در بازار داخلی و بر قیمت کالاهای سرمایه­ای ساخته شده در داخل تآثیر می­گذارد. همچنین نوسان نرخ ارز می­تواند اشتغال بخش­ها را تحت تآثیر قرار دهد، زیرا اشتغال در تمام مباحث اقتصادی، بحثی کلیدی و استراتژیک و دارای دو بخش عرضه و تقاضا است. بخش عرضه ناشی از تحولات جمعیتی شامل نرخ رشد جمعیت، مهاجرت­ها و سطح آموزش در جامعه و بخش تقاضا متآثر از میزان فعالیت، رشد بخش­های مختلف اقتصادی مانند کشاورزی، صنعت، خدمات و ... است (صیدایی و همکاران، 1390).

2-2-مدل فراپرتابی پولی نرخ ارز

در ارتباط با تحلیل و مطالعه مباحث نرخ ارز، دیدگاه­ها و روش­های مختلفی مطرح شده است. در یک تقسیم­بندی کلی می­توان این روش­ها را به دو گروه سنتی و مدرن تفکیک کرد. از روش­های سنتی می­توان به روش کشش­ها، روش برابری قدرت خرید، روش جذب و مدل ماندل- فلمینگ اشاره کرد. دیدگاه­های مدرن شامل ویرایش­های جدید مدل ماندل- فلمینگ مانند مدل پول­گرایان و مدل فراپرتابی پولی نرخ ارز دورنبوش همراه با دیدگاه تراز پرتفوی است. مدل جهش پولی نرخ ارز نخستین بار توسط دورنبوش (1976) با ویرایش مدل ماندل- فلمینگ مطرح شد که در ادامه به تفصیل مورد بررسی قرار می­گیرد (گیبسون5، 1996).

پیش­فرض­های اصلی در مدل جهش پولی نرخ ارز، وجود کشوری کوچک از لحاظ اقتصادی با تحرک کامل سرمایه، سیستم ارزی شناور و انتظارات عقلایی کارگزاران آن است. در واقع تحرک کامل سرمایه، تضمین­کننده برابری بازده سرمایه در داخل با خارج در هر لحظه از زمان خواهد بود. بازده سرمایه داخلی را می­توان به صورت تفاضل نرخ بهره داخلی از کاهش انتظاری ارزش پول ملی دانست. بازده سرمایه در خارج نیز تحت تآثیر نرخ بهره خارجی خواهد بود. بنابراین:

img0 

 

در این رابطه نرخ بهره در داخل کشور r برابر مجموع r*  نرخ بهره در خارج از کشور و کاهش انتظاری نرخ ارز است. کاهش انتظاری نرخ ارز برابر با تفاوت نرخ ارز تعادلی بلندمدت با نرخ ارز موجود است. در مدل دورنبوش این نرخ، معادل نرخ ارزی است که از روش برابری قدرت خرید استخراج شود.

3-2- دیدگاه­های مختلف در مورد اثرات تکانه­های پولی

 از دیدگاه نظری، در مورد خنثی بودن پول در بلندمدت بین اقتصاددانان اتفاق نظر نسبی وجود دارد، بدین معنی که تکانه­های پولی دلیل تغییرات دائمی در بخش حقیقی اقتصاد نیست. لیکن در مورد اثرات کوتاه­مدت شوک­های پولی، اختلاف­نظرهایی وجود دارد. بر اساس برخی دیدگاه­ها، سیاست­ها و تکانه­های پولی در کوتاه مدت اثرات حقیقی در اقتصاد دارند و به اعتقاد برخی دیگر، سیاستهای پولی حتی در کوتاه مدت خنثی هستند (والش6،2010(. در حالی که اقتصاددانان کلاسیک به خنثی بودن پول معتقد بودند، کینزین­ها بر این باور هستند که با اعمال سیاست­های پولی انبساطی، وجوه قابل وام دادن بانک­ها افزایش و لذا نرخ بهره کاهش می­یابد. در این شرایط مخارج سرمایه­گذاری و سایر مصارف وابسته به نرخ بهره، افزایش خواهد یافت که این امر به افزایش تولید منجر می­شود (اسنودان و وین 7،2010). همچنین کلاسیک­ها از جمله لوکاس با تکیه بر انتظارات عقلایی، استدلال می­کنند صرفاً تغییرات پیش­بینی نشده تکانه­های پولی بر اقتصاد اثرگذار می­باشند. با توجه به آنکه پیش از این، عمده تحلیل­های اثربخشی انواع تکانه­های پولی و مالی در قالب الگوهای کلان سنجی ارایه می­شد، با مطرح شدن نقد لوکاس )1974) و متعاقب آن نقد سیمز (1980) به این الگوها، نسل جدیدی از تحلیل­ها در قالب الگوی تعادل عمومی پویای تصادفی بر اساس متدلوژی کیدلند و پرسکات )1991 و 1996) مطرح شد. در این مدل­ها که بر اساس رفتار کارگزاران مختلف اقتصادی بهینه­یابی صورت می­گیرد، نوسانات اقتصادی در واقع پاسخ بهینه کارگزاران به تکانه­های مختلف می­باشد. کلاسیک­های جدید تحت نظریه ادوار تجاری حقیقی، با فرض کامل بودن بازارها و وجود انتظارات عقلایی، نشان می­دهند که دلیل اصلی نوسانات اقتصادی، تکانه­های حقیقی است و لذا در این الگوها، تکانه­های سیاستی بی تأثیر است. در مقابل کینزین­های جدید، با استدلال چسبندگی قیمت و دستمزدها و همچنین وجود رقابت ناقص در بازار کالاها، نشان می­دهند که سیاست­های پولی و مالی مؤثر خواهد بود.

 

1-3-2- ارزیابی مدل دورنبوش:

این مدل اولین بار توسط رودیگر دورنبوش در سال 1976 مطرح گردید. طبق این مدل چنانچه اقتصاد در معرض انبساط پولی غیرمنتظره و پیوسته قرار گیرد، نرخ ارز در کوتاه مدت از مقدار بلندمدت خود فراتر رفته و مجدداً در بلندمدت به آن سطح باز می‌گردد. طبق این مدل جهش اولیه نرخ ارز پدیده­ای کوتاه مدت است و اصولاً از یکسان نبودن سرعت تعدیل در بازارهای کالا و دارائی ناشی می‌شود. اگر عرضه پول ملی یک درصد افزایش یابد، منجر به کاهش ارزش نرخ ارز به همان میزان می‏شود؛ در حالی که افزایش در عرضه پول خارجی منجر به افزایش ارزش نرخ ارز می‏شود. استدلال به این صورت است که 10% افزایش در عرضه پول ملی منجر به 10% افزایش فوری در قیمت‏ها می‏شود و به دلیل تساوی قدرت خرید منجر به 10% کاهش ارزش پول ملی می‏شود.

اگر درآمد ملی افزایش یابد، منجر به افزایش تقاضای معادلاتی پول می‏شود این افزایش به این معناست که اگر انباره‏ی پول و نرخ‏های بهره ثابت فرض شود، تقاضای افزایش یافته برای ترازهای واقعی فقط از طریق کاهش در قیمت‏های داخلی می‏تواند انجام شود. کاهش در قیمت‏های داخلی به معنای افزایش ارزش پول ملی است، بنحوی که تساوی قدرت خرید (PPP) برقرار باشد. اگر نرخ بهره داخلی بالا رود منجر به کاهش ارزش پول ملی می‏شود. استدلال به این صورت است که افزایش در نرخ بهره داخلی منجر به کاهش تقاضا برای پول می‏شود و از اینرو منجر به کاهش ارزش پول ملی می‏شود. منطق دیگر این است که برای این اثر می‏توان نرخ بهره اسمی را به دو جزء تقسیم کرد، نرخ بهره واقعی و نرخ تورم انتظاری، یعنی که:

img0 

که i نرخ بهره واقعی و  نرخ تورم انتظاری است. بطور مشابه نرخ بهره اسمی خارجی بصورت زیر معرفی می‏شود:

img0 

فرض می‏شود که نرخ بهره واقعی ثابت و در هر دو کشور یکسان است (i = i*) و افزایش در نرخ بهره اسمی داخلی ناشی از افزایش در انتظارات تورمی در داخل است. چنین انتظارات تورمی منجر به کاهش تقاضا برای پول و افزایش مخارج برای کالاها می‏شود که به نوبه خود منجر به افزایش در سطح قیمت‏های ملی می‏شود. افزایش در قیمت‏های داخلی موجب کاهش ارزش پول ملی می‏شود که تساوی قدرت خرید برقرار باشد. برعکس، افزایش در سطح قیمت‏ها در خارج تقاضای پول خارجیان را کاهش داده منجر به مخارج فزاینده برای کالاهای خارجی و افزایش در سطح قیمت‏ها در خارج می‏شود که موجب افزایش ارزش پول ملی می­شود تا تساوی قدرت خرید برقرار باشد. معادله‏ را می‏توان با استفاده از تفاوت انتظارات تورمی قیمت بجای تفاوت نرخ بهره مجدداً بازنویسی کرد:

 

img0 

 

مدل پولی با قیمت‏های انعطاف‏پذیر براساس این فرض است که تمامی قیمت‏ها در اقتصاد کاملاً انعطاف‏پذیر هستند، و آنچه که در تعیین نرخ ارز مهم است تقاضا برای پول در ارتباط با عرضه پول است. در چنین شرایطی کشورها با نرخ رشد پولی بالا انتظارات تورمی بالایی خواهند داشت. که منجر به کاهش در تقاضا برای نگه‏داری ترازهای واقعی پولی خواهد شد و باعث افزایش مخارج برای کالاها، افزایش سطح قیمت داخلی و کاهش ارزش پول خواهد شد. به نحوی که تساوی قدرت خرید برقرار باشد. با وجود این، علی‏رغم نواقص مدل بالا و تکیه آن بر تساوی قدرت خرید، مدل پولی با قیمت‏های انعطاف‏پذیر مدل مهمی در تئوری نرخ ارز می‏باشد. زیرا در این مدل نقش عرضه پول و انتظارات تورمی و رشد اقتصادی بعنوان عوامل تعیین‏کننده تغییرات نرخ ارز معرفی می‏شود.

2-3-2- مدل پولی دورنبوش با قیمت‏های چسبنده

یکی از نواقص اصلی مدل پولی با قیمت‏های انعطاف‏پذیر این است که فرض می‏کند تساوی قدرت خرید بصورت مستمر برقرار است و اینکه قیمت کالاها مانند نرخ ارز بطرف بالا و پایین انعطاف‏پذیر است. تغییرات قیمت‏ از طریق شرط تساوی قدرت خرید موجب تغییرات در نرخ ارز می‏شود. این مدل برای تشریح انحراف طولانی‏مدت نرخ‏های ارز شناور از مسیر تساوی قدرت خرید مفید نمی‏باشد. رودیگر دورنبوش (1976) مدل پولی نرخ ارز را معرفی می‏کند که می‏تواند انحرافات بزرگ و طولانی‏مدت نرخ ارز از مسیر تساوی قدرت خرید را تشریح کند.

مدل دورنبوش به مدل پولی با قیمت‏های چسبنده معروف است و مفهوم «پرش» نرخ ارز را معرفی می‏کند. پایه مدل این است که قیمت در بازار کالاها و دستمزدها در بازار نیروی کار در بازار قیمت‏های چسبنده تعیین می‏شود و اینکه به آرامی و طی زمان و در عکس‏العمل به تکانه‏های گوناگون مانند تغییرات در عرضه پول تغییر می‏کنند. قیمت‏ها و دستمزدها نسبت به فشار رو به پایین مقاوم هستند. ولی نرخ ارز در بازار قیمت‏های انعطاف‏پذیر تعیین می‏شود بنحوی که فوراً در پاسخ به تکانه‏های جدید افزایش یا کاهش ارزش می‏یابد. در چنین شرایطی، تغییرات نرخ ارز در تطابق با حرکت قیمت‏ها نمی‏باشد و می‏تواند انحراف طولانی‏مدت و مداومی از مسیر تساوی قدرت خرید به دنبال داشته باشد. در این بخش تفسیر ساده­ای از مدل بدون استفاده از ریاضیات و برای فهم ایده‏های اساسی آن مورد بررسی قرار می­گیرد.

3-3-2- تفسیر ساده از مدل دورنبوش

در مدل دورنبوش بنا به فرض، شرط تساوی بهره غیرپوششی (UIP) بطور مستمر برقرار است یعنی اگر نرخ بهره داخلی کمتر از نرخ بهره خارجی ‏باشد، انتظار افزایش ارزش پول ملی ایجاد خواهد شد. بنحوی که نرخ بهره کمتر داخلی را جبران کند. زیرا آربیتراژ کامل در مورد بازدهی انتظاری در بازارهای سرمایه وجود دارد. در مقایسه با این حالت، قیمت‏ کالاها به آرامی و طی زمان نسبت به تغییرات در سیاست‏گذاری‏های اقتصادی تطبیق می‏یابند زیرا از یک طرف دستمزدها فقط بصورت دوره‏ای تطبیق می‏یابند و از طرف دیگر شرکتها در تطبیق قیمت‏های خود بطرف بالا یا پایین بسیار کند هستند. بنابراین قیمت‏های داخلی چسبنده هستند.

در چنین محیطی، تصور کنید که هر فرد اعتقاد دارد که نرخ ارز بلندمدت توسط تساوی قدرت خرید تعیین می‏شود. همچنین تصور کنید که اقتصاد در ابتدا در وضعیت اشتغال کامل با نرخ بهره داخلی  مساوی با نرخ بهره جهانی باشد، بطوری که انتظار افزایش یا کاهش ارزش پول وجود ندارد. انباره پول داخلی توسط  معرفی می‏شود که سطح قیمت داخلی  و نرخ ارز  را می‏دهد که با سطح قیمت‏های خارجی مفروض در تطابق با تساوی قدرت خرید می‏باشد. حال فرض کنید که در زمان  مسئولین بطور غیرمنتظره‏ عرضه پول داخلی را 20 درصد از سطح  به سطح  افزایش دهند. در بلندمدت 20 درصد افزایش در عرضه پول داخلی منجر به 20 درصد افزایش در قیمت‏های داخلی از  به  خواهد شد و بنابراین منجر به 20 درصد کاهش ارزش پولی ملی از  به  خواهد شد تا تساوی قدرت خرید بلندمدت برقرار شود.

در کوتاه‏مدت با توجه به این که قیمت‏های داخلی چسبنده هستند در سطح  ثابت باقی می‏مانند. افزایش غیرمنتظره در عرضه پول داخلی به این معنی است که در سطح قیمت  مازاد عرضه پول وجود دارد که فقط در صورتی تقاضا خواهد شد که نرخ بهره داخلی از  به  کاهش یابد. از آن جایی که نرخ بهره داخلی کمتر از نرخ بهره جهانی است به این معناست که سفته‏بازان انتظار افزایش ارزش پول ملی را دارند. به این دلیل پول ملی در زمان  از  به  پرش دارد و کاهش ارزش می‏‎یابد و نسبت به ارزش تعادلی بلندمدت خود یعنی  با پدیده «پرش» مواجه می‏شود. تنها با کاهش ارزش بیشتر از 20 درصدی می‏توان انتظار افزایش ارزش پول ملی را به منظور جبران نرخ بهره داخلی کمتر داشت.

بعد از عکس‏العمل اولیه نرخ ارز و نرخ بهره نسبت به افزایش در عرضه پول، نیروهای بازار به سمت تعادل بلندمدت خود سوق پیدا می­کنند. در نتیجه کاهش در نرخ بهره داخلی و کاهش ارزش پول ملی، تقاضا برای کالاهای داخلی افزایش می‏یابد. از آن جایی که تولید ثابت فرض می‏شود این مازاد تقاضا برای کالاهای داخلی سطح قیمت‏های داخلی را از  به سمت بالا افزایش می‏دهد. مازاد تقاضا برای کالاهای داخلی توسط خارجیان منجر به افزایش ارزش پول ملی از  به  خواهد شد (بنابراین افزایش ارزش انتظاری با افزایش ارزش واقعی منطبق می‏شود). در همان زمان، افزایش در سطح قیمت داخلی منجر به افزایش در تقاضا برای پول ملی می‏شود و لذا منجر به افزایش نرخ بهره داخلی به منظور حفظ تعادل در بازار پول می‏شود. با گذشت زمان سطح قیمت داخلی از  به  به میزان افزایش در عرضه پول افزایش می‏یابد و نرخ ارز از  به  و در تطابق با بازگشت شرط تساوی قدرت خرید افزایش ارزش می‏یابد. ضمناً نرخ بهره داخلی از  به سطح اولیه خود یعنی  بالا می‏رود زیرا افزایش در سطح قیمت، تقاضای پول را بالا می‏برد بطوری که انتظار افزایش یا کاهش ارزش پول ملی ایجاد نمی‏شود (پدرام، 1391).

2-4- پیشینه تحقیق

2-4-1- مطالعات خارجی

هافمن و همکاران (2007)، به بررسی بزرگی و میزان جهش نرخ ارز در اثر شوک غیر منتظره پولی در اقتصاد باز کوچک با توجه به وجود اطلاعات ناقص در بازار دارایی پرداختند. نتایج کار آنان نشان می­دهد که هر چه سطح پایداری و دوام شوک پولی کاهش یابد، اقتصاد سریع­تر به مسیر با ثبات خود برمی­گردد. همچنین میزان و بزرگی جهش نرخ ارز حقیقی رابطه­­ی کاملاً مثبتی با میزان پایداری شوک پولی دارد، در حالی که در مورد نرخ ارز اسمی کاملاً برعکس است.

بیجورلند8 (2009)، در مقاله خود تحت عنوان سیاست پولی و اضافه جهش نرخ مبادله ارز، از تعامل همزمان قوی بین سیاست پولی و تغییرات نرخ مبادله ارز صحبت می‌کند. وی بیان می‌کند یک شوک ناشی از سیاست پولی انقباضی اثر قابل توجهی بر نرخ مبادله ارز دارد و در لحظه اثر باعث بالا رفتن آن می‌شود. حداکثر اثر این شوک در طول 1 تا 2 ماه رخ می‌دهد و پس از آن نرخ مبادله ارز به تدریج به سطح پایه کاهش می‌یابد که این روند مطابق با فرضیه جهش نرخ ارز دورنبوش می‌باشد.

اکبان و اتان9 (2012)، اثر تغییر نرخ ارز بر رشد واقعی تولید ناخالص در نیجریه را مورد مطالعه قرار دادند. دراین پژوهش از الگوی معادلات همزمان و روش گشتاور تعمیم یافته در بازه زمانی 2010-1986 استفاده شد. نتایج حکایت از آن دارد که رابطه قوی بین تغییرات نرخ ارز و رشد اقتصادی در نیجریه وجود ندارد و رشد اقتصادی نیجریه تحت تأثیر متغیرهای پولی قرار گرفته است.

سورا بهادوری و تانیا قوش10 (2015)، در مقاله­ای به بررسی اعتبار فرضیه دورنبوش در چهار کشور استرالیا ،کانادا، نیوزلند و سوئد می­پردازند. آن­­ها با استفاده از تکنیک مدل تصحیح خطا نشان دادند که اعمال سیاست پولی در کوتاه مدت موجب افزایش نرخ ارز به بیش از اندازه خود در بلند مدت می­شود ولی دوباره به بیش از مقدار اولیه خود باز می­­گردد.

چیگزیم و ایکنا11 (2016)، ارتباط بین نرخ ارز و رشد اقتصادی را در نیجریه با استفاده از روش حداقل مربعات طی سال­های 2012-1986 مورد مطالعه قرار دادند. نتایج بیانگر این است که در نیجریه رابطه قوی بین نرخ ارز و رشد اقتصادی وجود ندارد.

برگولیل12 و همکاران (2018)، ارتباط بین نوسانات نرخ ارز و رشد اقتصادی را مورد بررسی قرار دادند. در این مطالعه از روش گشتاور تعمیم یافته برای 45 کشور توسعه یافته و درحال توسعه طی دوره زمانی 2015-2005 استفاده شد. براساس یافته­های پژوهش، نوسانات اسمی و واقعی نرخ ارز تأثیر منفی بر رشد اقتصادی داشته است.

پرسلی­کا و بوکینگ13 (2018)، به مطالعه تأثیر نرخ ارز بر تولید در لیبریا پرداختند. در این پژوهش از روش خود توضیح برداری (VAR) و داده­ها در بازه زمانی 1980 تا 2015 استفاده شد. نتایج نشان داد با وجود این که کاهش نرخ ارز افزایش تولید ناخالص داخلی را به همراه داشته است اما افزایش نرخ ارز تأثیری بر تولید نداشته است.

کیپستران14 و همکاران (2019)، با استفاده از مدل تصحیح خطای برداری ساختاری(SVEC)، فراپرتابی نرخ ارز را با توجه به شوک‌های سیاست پولی در کشور مکزیک مورد بررسی قرار دادند. نتایج بیانگر این است که شوک سیاست پولی انقباضی اثر منفی موقتی بر تولید و قیمت‌ها دارد و در نتیجه افزایش شدید و سپس کاهش تدریجی نرخ ارز را به دنبال دارد.

خمالو15 و همکاران (2020)، به بررسی فراپرتابی نرخ ارز در کشورهای آفریقایی پرداختند. آن­ها نشان دادند که رابطه بین نرخ ارز واقعی و عرضه پول با تئوری اقتصادی مطابقت دارد. در کوتاه­مدت افزایش عرضه پول در کشورهای منتخب آفریقایی، جهش نرخ ارز از سطح بلندمدت خود را به دنبال دارد.

اشمیت و یریبه16 (2022)، تأثیر شوک­های پولی دائمی بر نرخ ارز و تفاوت نرخ بهره غیرپوششی را مورد بررسی قرار دادند. آن­ها با استفاده از داده­های فصلی ایالات متحده، بریتانیا، ژاپن و کانادا برای دوره پس از برتون وودز به این نتیجه رسیدند که شوک­های دائمی سیاست پولی در کوتاه­مدت باعث کاهش ارزش پول داخلی می­شود در حالی که شوک­های موقتی، افزایش ارزش پول داخلی را به همراه دارد. علاوه بر این، شوک‌های پولی دائمی بخش مهمی از نوسانات کوتاه‌مدت در نرخ‌های ارز اسمی و واقعی و تفاوت نرخ بهره غیر پوششی را توضیح می‌دهند.

 

2-4-2- مطالعات داخلی

طیبی و نصرالهی (1381)، در مقاله‌‌ای تحت عنوان نقش متغیرهای اساسی در تبیین رفتار نرخ واقعی تعادلی بلند‌مدت ارز در ایران با توجه به نقش متغیرهای اساسی در تبیین رفتار نرخ واقعی ارز که از سوی عرضه و تقاضا در اقتصاد مطرح هستند شامل تغییر سیاست مالی دولت، تغییر شرایط مالی بین­المللی، تفاوت نرخ رشد کارایی بخش تجاری و بخش غیر تجاری، تغییر رابطه مبادله و تغییر سیاست‌های تجاری به این نتیجه دست یافته‌اند که متغیرهای کارایی، رابطه مبادله، نسبت ذخیره‌های ارز بانک مرکزی به پایه پولی، نسبت مخارج جاری به مخارج عمرانی دولت و نسبت واردات به سرمایه‌گذاری در تبیین رفتار بلند‌مدت نرخ­های واقعی ارز در اقتصاد ایران، نقش موثری را ایفا می‌کنند.

امیرحسین مزینی (1385)، با استفاده از مدل دورنبوش به دنبال آگاهی از اثرات اسمی و واقعی شوک‌های پولی در ایران بود. باتوجه به تعدد متغیر‌های اسمی و واقعی که از شوک‌های پولی متأثر می‌گردند، به صورت موردی اثر شوک‌های پولی بر نرخ ارز اسمی و عملکرد تجاری کشور مورد مطالعه قرار گرفت. نتاج حکایت از آن دارند که شوک پولی انبساطی در قالب افزایش شدید نرخ ارز بروز می‌نماید و این پدیده پس از مدت اندکی تعدیل می‌شود تا نرخ ارز به سطح تعادلی بلند مدت خود میل نماید.

جلایی و همکاران (1391)، در بررسی جهش پولی نرخ ارز طی سال‌های 1370-1368 از طریق شبکه‌های عصبی مصنوعی در ایران، نشان دادند که نرخ ارز پس از یک شوک انبساطی پولی، به سطحی بالاتر از مقدار بلندمدت خود جهش نموده و در بلندمدت تعدیل شده و در سطحی بالاتر از سطح اولیه خود قرار می‌گیرد.

حجت پارسا (1392)، در پژوهشی با عنوان تحلیل تأثیر تکانه­های سیاست­های پولی و مالی بر شکل­گیری چرخه­های تجاری و توزیع درآمد در ایران به بررسی اهمیت اختلالات سیاست­های پولی و مالی در شکل­گیری سیکل­های تجاری ایران و نیز تأثیر آنها بر توزیع درآمد می­پردازیم. از داده­های سری زمانی سالیانه در دوره 1386-1352 بعلاوه تکنیک فیلتر هادریک-پریسکات به منظور محاسبه نوسانات درآمد ملی و همین­طور تکنیک تابع عکس العمل تحریک به منظور بررسی آثار تکانه­های سیاست پولی و مالی استفاده شده است. نتایج مطالعه بیانگر این است که چرخه­های تجاری ایران در واکنش به شوک­های پولی و مالی عکس­العمل نشان می­دهد، اما از این میان آثار شوک­های مالی بیشتر بوده و تأثیر شوک­های پولی پس از یک یا دو دوره از بین رفته و در بلندمدت این شوک­ها تأثیر چندانی بر شکل­گیری چرخه­های تجاری ندارد. همین­طور اختلالات سیاست­های پولی تأثیر منفی زیادی بر توزیع درآمد در ایران نداشته، حال آن­که اختلالات سیاست­های مالی باعث افزایش ضریب جینی و بدتر شدن فرایند توزیع درآمد در ایران شده است. نتایج دیگر این مطالعه نشان می­دهد که اختلالات سیاست­های پولی و مالی هردو باعث افزایش روند تورم در ایران شده و این افزایش تورم باعث افزایش ضریب جینی و سپس بدترشدن روند توزیع درآمد در ایران خواهد شد.

شریفی رنانی و همکاران (1392)، در بررسی سیاست‌های پولی و جهش پولی نرخ ارز در ایران با استفاده از مدل تکنیک مدل تصحیح خطا و آمارهای فصلی 2010:2-2001:3 نشان دادند که در کوتاه مدت و بلند مدت سیاست‌های پولی، نرخ ارز را تحت تاثیر قرار داده­اند.

ورتابیان کاشانی (1392)، در تحلیل منشأ نوسانات نرخ ارز طی سال‌‌های 91-1389 اشاره می‌نماید که تحریم‌های غرب علیه کشور، عامل اصلی شکل­گیری تلاطمات ارزی و ورود تقاضای سوداگری به بازار ارز بود و نقدینگی‌های مضر انباشت شده طی سال‌های گذشته، عامل تشدید روزافزون آن گردید.

فرزاد معیری (1396)، با استفاده از روش فیلترینگ هودریک-پرسکات، درپاسخ به این سوال که تا چه حد تکانه­های پولی نرخ ارز می­تواند سبب بی ثباتی دراقتصاد شود، تکانه­های پولی نرخ ارز را طی سال­های 91-1368 محاسبه کرد. با تصریح تابع تعمیم­یافته سولو، تکانه‌های پولی نرخ ارز را در مدل وارد کرد و سپس با استفاده از تکنیک داده­های تابلویی، تابع تولید به صورت مشترک و جداگانه برای فعالیت­های اصلی و عمده محاسبه شد. نتایج نشان داد که تأثیر تکانه‌های پولی نرخ ارز بر آنها منفی است و نمی‌توان فرضیه را رد نمود.

امیر منصور طهرانچیان و همکاران (1397)، در پژوهشی با عنوان اثرات آستانه‌ای نوسانات نرخ ارز بر ارزش‌افزوده بخش‌های اقتصاد ایران به بررسی آزمون اثر آستانه­ای نوسانات نرخ ارز بر تولید بخش­های اقتصاد ایران (1394-1353) پرداخت. برای این منظور از الگوی واریانس ناهمسانی شرطی خود توضیح تعمیم­ یافته (GARCH) و روش خودرگرسیون آستانه­ای (TAR) استفاده شد. همچنین تکانه پیش­بینی‌شده و پیش­بینی‌نشده، از روش هودریک- پرسکات به دست آمد. براساس یافته­های پژوهش، در بخش صنعت، نوسانات نرخ ارز در مقادیر قبل سطح آستانه، اثر خنثی و مقادیر بیش‌ از سطح آستانه، اثر منفی بر تولید این بخش داشته است. تکانه‌های پیش­بینی شده و پیش­بینی نشده نرخ ارز اثر منفی و معنادار بر بخش صنعت داشته و باعث کاهش تولید این بخش شده است. در بخش خدمات، با وجودی که نوسانات نرخ ارز در مقادیر قبل سطح آستانه، تأثیر منفی بر تولید این بخش داشته است اما در مقادیر بالاتر از سطح آستانه این اثر مثبت بوده است. تکانه‌های پیش­بینی شده اثر مثبت و تکانه‌های پیش­بینی نشده اثر منفی بر تولید این بخش داشته است.

گودرزی فراهانی و عادلی (1401)، با استفاده از روش گشتاورهای تعمیم یافته رابطه بین سیاست پولی و جهش نرخ ارز در اقتصاد ایران را مورد بررسی قرار دادند. نتایج بیانگر آن است که سیاست پولی منجر به افزایش در جهش نرخ ارز و ایجاد انحراف در نرخ ارز می­شود و این موضوع در نظام شناور بازه­ای نسبت به نظام نرخ ارز ثابت شدیدتر بوده است. علاوه بر این، شکاف تولید تأثیر معنی­داری بر کاهش انحراف نرخ ارز حقیقی داشته است و انحراف نرخ تورم، افزایش انحراف نرخ ارز حقیقی را به همراه داشته است.

3- ارائه مدل و روش­شناسی تحقیق

هدف این مطالعه بررسی تأثیر تکانه­های پولی بر نرخ ارز می­باشد. لذا برای بررسی پویایی­های تکانه­های پولی بر تغییرات نرخ ارز از مدل خودرگرسیون برداری ساختاری (SVAR) استفاده شده است. این مدل­ها در نتیجه انتقاداتی که از مدل­های خودرگرسیون برداری (VAR) صورت گرفت به­وجود آمدند. در مدل VAR فرض بر این است که کلیه تعاملات بین متغیرها در نظر گرفته می­شود و قدرت پیش­بینی مناسبی از وضعیت آینده ارائه می­دهد. کاربرد اصلی این مدل­ها، پیش­بینی متغیرهای کلان اقتصادی و تجزیه و تحلیل آثار شوک­های گوناگون بر متغیرهای مدل از طریق توابع واکنش به شوک­ها می­باشد. اشکال مهم این مدل­ها این است که در صورت اضافه کردن یک متغیر، ابعاد آن­ها بسیار بزرگ و از لحاظ درجه آزادی غیرقابل مدیریت می­شوند. همچنین، با توجه به این که این مدل­ها متکی به نظریه­های اقتصادی نیستند، نمی­توانند به عنوان مدل­های ساختاری در تجزیه و تحلیل سیاست­ها مورد استفاده قرار گیرند. البته این اشکال نظری، بعدها توسط مدل­های SVAR تا حدی حل شد. هر چند ساختار اصلی مدل­های SVAR همان مدل­های VAR می­باشد. در روش SVAR با استفاده از نظریه­های اقتصادی و با در نظر گرفتن یک سری محدودیت­­های نظری می­توان شوک­های ساختاری را از جملات پسماند فرم خلاصه شده­ی مدل VAR غیر مقید استخراج و اثر پویایی بر آن­ها را بررسی کرد (نوفرستی، 1387).

 

4-داده­ها و تصریح مدل

1-4- معرفی الگو و متغیرهای تحقیق

هدف این مطالعه آزمون وجود اثر فراپرتابی نرخ ارز ناشی از سیاست پولی است. در این راستا اثر تکانه پولی بر نرخ مبادله واقعی یا نرخ ارز واقعی ایران بررسی می­شود. بنابراین اولین گام در ساختن یک الگو، انتخاب متغیر­های کلان مناسب می­باشد تا بتوانیم رفتار آن­ها را تحت یک الگوی VAR مورد مطالعه قرار دهیم. متغیر­های مورد استفاده در این مطالعه شامل: نرخ ارز واقعی، تورم، حجم پول، تولید ناخالص داخلی به قیمت بازار است که بر پایه نظریه فراپرتابی ارز به هم مرتبط هستند. به دلیل تفاوت در سرعت تعدیل پس از یک تکانه، پدیده فراپرتابی نمایان می­گردد. با اعمال قید­ها روش  SVARمورد استفاده قرار گرفته است. قید­ها برآمده از نظریه­های اقتصادی و کارهای تجربی موجود است. انتظار می­رود تکانه ساختاری را از معادلات  VARتخمین زده شده، استخراج کرد که شامل تکانه پولی می­باشد. داده­های متغیرهای مورد استفاده به صورت آمارهای فصلی از سال­ 1378تا سال 1396 از سایت بانک مرکزی ایران استخراج شدند و برای محاسبه نرخ ارز واقعی از شاخص قیمت مصرف کننده ایالات متحده آمریکا استفاده شد. که آمارهای مربوطه از سایت بانک مرکزی آمریکا استخراج شده­ است.

در این پژوهش الگو یا روش کار ما برمبنای مدل دورنبوش می‌باشد. این مدل اولین بار توسط رودیگر دورنبوش در سال 1976 مطرح گردید. طبق این مدل چنانچه اقتصاد در معرض انبساط پولی غیرمنتظره و پیوسته قرار گیرد، نرخ ارز در کوتاه مدت از مقدار بلندمدت خود فراتر رفته و مجدداً در بلندمدت به آن سطح باز می‌گردد. طبق این مدل جهش اولیه نرخ ارز پدیده­ای کوتاه مدت است و اصولاً از یکسان نبودن سرعت تعدیل در بازارهای کالا و دارائی ناشی می‌شود.

به‌منظور آزمون فرضیه‌های تحقیق مدل اقتصاد سنجی زیر با پیروی از کار بیجورلند(2009) اینگونه که مربوط به یک اقتصاد نیو‌کینزی باز کوچک مانند ایران طراحی شد. به‌منظور درنظر‌گرفتن اثر تکانه‌های وارده بر نرخ ارز از روش VAR ساختاری استفاده شده است. با توجه به نوع متغیرهای موجود در سیستم معادلات (که شامل متغیرهای حقیقی و اسمی می‏باشد) و تعداد محدودیت‏های لازم جهت استخراج تکانه‏های پولی (با توجه به تعداد متغیرهای درونزای

مدل شش قید در نظر گرفته می­شود) فرضی را در نظر می‏گیریم تا به این وسیله بتوانیم محدودیت‏های مشخصی را بر ماتریس اثرات بلندمدت اعمال نماییم. فرض اعمال شده عبارتند از: تکانه­های پولی موجب فراپرتابی نرخ ارز می­شود.

.

Zt = B(L)Vt

 

که در این‌جا Zt بردار متغیر‌های اقتصاد کلان است: Z=[yt , πt , et , mp ] . همچنین Vt فرم خلاصه شده پسماندها است. با فرض Vt = St که در آن  آشفتگی‌های ساختاری هستند، می‌توان مدل VAR را اینگونه نوشت:

Z= c(L)t

در این‌‌جاB(L)S = C(L) است.

 

 دراین تحقیق اثرات چهار تکانه، تکانه‌پولی tmp ، تکانه تولید ty ، تکانه تورم(فشار هزینه) tπ و تکانه نرخ ارز خارجی te بررسی می‌شود.

yt : تولید ناخالص داخلی

πt : تورم

et : نرخ ارز واقعی، عبارت است از نسبت قیمت­های خارجی به قیمت­های داخلی بر حسب یک پول.

Mp : سیاست پولی، سیاستی است که بانک­ مرکزی برای افزایش اشتغال وتنظیم نرخ تورم اعمال می­کنند که می­تواند شامل تغییر حجم پول، تغییر نرخ بهره و یا تغییر شرایط اعطای تسهیلات بانکی باشد.

جهت جمع­آوری داده‌های مورد نیاز از منابع آماری بانک جهانی، بانک مرکزی، مرکز آمار، صندوق بین­المللی پول استفاده خواهد شد.

 

2-4- اعمال قیود و تصریح مدل

جهت برآورد پارامترهای فرم ساختاری معادله لازم است تعدادی قید بر روابط بین پسماندهای مدل خلاصه شده  و جملات اخلال سیستم معادلات ساختاری  وضع شود تا فرم ساختاری قابل شناسایی گردد. همان طور که می­دانیم در حالت مدل AB، ارتباط بین وبه صورتA=B می­باشد. بنابراین لازم است برای تصریح شکل ساختاری محدودیت­هایی بر ضرایب ماتریس A و B وارد کرد تا پارامتر­های مدل ساختاری برآورد گردیده و شوک­های ساختاری استخراج شوند. این محدودیت­ها باید از ملاحظات نظری و واقعیت­های موجود اقتصاد بهره بگیرند. با توجه به اینکه در این مطالعه از مدل AB برای قیدگذاری استفاده می­شود. شکل ماتریس مدل اول SVAR که در آن ابزار سیاست پولی حجم پول می­باشد، به شکل زیر است:

 


در مدل بالا بردار(  شامل اجزاء اخلال فرم خلاصه شده و بردار شامل جملات اخلال مدل ساختاری می­باشد که به ترتیب نشان دهنده شوک نرخ ارز، شوک تورم، شوک حجم پول و شوک تولید ناخالص داخلی می­با­شد.

سطر اول ماتریس شامل شوک­های متغیرهای الگو بر متغیر نرخ ارز است. براساس مبانی نظری از یک طرف منبع تغییرات نرخ ارز به حساب تراز پرداخت­ها برمی­گردد و از طرف دیگر بر اساس نظریه­های تعیین نرخ ارز، سیاست پولی از طریق اثرگذاری بر سطح عمومی قیمت­ها، نرخ بهره و حجم پول بر نرخ ارز اثر می­گذارد. اما در کشور ما که یک کشور نفتی به حساب می­آید، تعیین نرخ ارز به شوک متأثر از تصمیمات دستوری دولت است، به طوری که هر زمان کشور دارای درآمدهای نفتی بالا بوده، توانسته است نرخ ارز را کنترل و تثبیت کند و اثرات تکانه­های تولید، تورم و حجم پول بر نرخ ارز را سرکوب کند. لذا شوک نرخ ارز وابسته به شوک ساختاری خودش می­باشد. بنابراین ضرایب و و  صفر خواهد بود.

سطر دوم بیان کننده محدودیت­های لازم بر نرخ تورم می­باشد. نظریه مقداری پول فرض می­کند که تغییر درآمد به علت تغییر در قیمت­ها بوجود می­آید و تولید در سطح پایدار است. بر اساس نظریه پولیون تورم در بلند مدت یک پدیده پولی است. تورم ناشی از افزایش تقاضا( الگوی شکاف تورمی کینز) در نتیجه فشارهای ناشی از اضافه تقاضا در بازار پدید می­­آید. از آن­جا که در ایران هدف­گذاری صریح تورم وجود ندارد و سیاست پولی به صورت سیستماتیک انجام نمی­گیرد، نرخ تورم با وقفه به شوک ابزار پولی واکنش نشان می­دهد. از طرف دیگر با توجه به تأثیرپذیری سریع نرخ تورم از تغییرات نرخ ارز، حجم پول، تولید ناخالص داخلی، شوک تورم به اخلال­های ایجاد شده توسط نرخ ارز، حجم پول و تولید مربوط می­باشد. بنابراین هیچکدام از ضرایب سطر دوم صفر نخواهد بود.

 

سطر سوم مربوط به آثارشوک­های وارده بر حجم پول می­باشد. باتوجه به اینکه بانک مرکزی سیاست پولی منظم و سیستماتیک نداشته و لنگر اسمی خاصی را هدف قرار نداده است. لذا حجم پول به عنوان سیاست پولی، واکنش فوری به شوک نرخ ارز و تولید نشان می­دهد. بنابراین ضرایب  و  صفر خواهد بود. نظریه مقداری پول همبستگی بلندمدت قوی را میان رشد نقدینگی و تورم پیش­بینی می­کند به این معنا که رشد پیوسته و مداوم حجم پول در اقتصاد موجب ایجاد تورم بالا می­شود. بر طبق نظریات پولی کینزین­های جدید، در بلند مدت و کوتاه مدت رابطه علی

از سمت حجم پول واقعی به سمت تولید ناخالص داخلی وجود دارد که نشان می­دهد سیاست­های پولی با سیکل­های تجاری رونق و رکود که با درآمدهای نفتی در ارتباط است سازگاری داشته و بر روی تولید اثرگذار بوده است.

قیود سطر چهارم مربوط به آثار شوک­های وارده بر تولید ناخالص داخلی می­باشد. بنابر رابطه منفی عرضه کل، رابطه مثبت بین قیمت و تولید کل وجود دارد. در این زمینه، ساختارگراها با بیان خصوصیات اقتصادهای در حال توسعه، از جمله چسبندگی و کشش ناپذیری مختلف اقتصاد این کشورها، اعتقاد به وجود رابطه مثبت بین تورم و تولید دارند. نظریات متفاوتی در خصوص ارتباط بین تولید و تورم بین مکاتب مختلف اقتصادی وجود دارد. در مکتب فکری کلاسیکی افرادی همانند دورنبوش بر این باورند که تورم میزان پس انداز را کاهش داده و هزینه و ریسک سرمایه­گذاری را کاهش می­دهد. متغیر دیگر اثرگذار بر تولید، تغییرات نرخ ارز می­باشد. کاهش ارزش پول داخلی از یک­ طرف به دلیل ارزان نمایی صادرات و گران نمایی وادرات سبب افزایش خالص صادرات شده و از طرف دیگر، از طریق افزایش هزینه نهاده­های وارداتی، عرضه کل را کاهش می­دهد. بنابراین ضریب  صفر خواهد بود (نوفرستی، 1387).

3-4- بررسی پایایی متغیرها

برای برآورد الگو که از روش حداقل مربعات معمولی استفاده می­گردد. ابتدا باید پایایی متغیرهای مورد استفاده را مورد بررسی قرار داد. اگر متغیرها دارای مرتبه پایایی یکسان باشند، می توان از الگوی VAR استفاده نموده و مراحل بعدی برآورد و استفاده از این الگو را طی کرد(شیرین بخش، 1395).

نتایج آزمون دیکی فولر تعمیم یافته برای بررسی پایایی متغیرها در جدول (1) نشان می­دهد همه متغیرها هم انباشته مرتبه اول یعنی I(1) هستند. بنابراین از دیفرانسیل متغیرها برای تخمین مدل استفاده می­شود.

 

جدول (1)- بررسی پایایی متغیر­های مورد استفاده در برآورد الگو
( آزمون پایایی، دیکی فولر)

 

منبع:محاسبات تحقیق

 

جدول (2)- بررسی پایایی متغیرهای مورد استفاده در برآورد الگو
 (آزمون پایایی، یوهانسن)

بدون عرض از مبدا و روند

با عرض از مبدا و روند

متغیرها

درتفاضل مرتبه اول

درسطح

درتفاضل مرتبه اول

درسطح

Prob

T

Prob

t

Prob

T

prob

T

0.003

2.9-

1.000

6.33

0.000

8.06-

1.000

1.4

E

0.000

5.8-

0.018

1.2-

0.000

5.7-

0.6

3.3-

 

0.03

2.12-

0.94

1.24

0.93

1.008-

0.99

0.76

M

0.000

14.05-

0.98

1.82

0.001

14.8-

0.72

1.7-

Y

منبع:محاسبات تحقیق

 

4-4- تعیین طول وقفه بهینه الگو

طراحی الگوهای  VARمستلزم دانستن دو موضوع مهم می­باشد. یکی، تعیین متغیرهای مناسب جهت حضور در سیستم و دیگری تعیین تعداد وقفه­های بهینه است. معیارهای آکائیک، شوارتز بیزین و حنان کوئین برای تعیین طول وقفه بهینه بکار می­روند. بر پایه معیار شوارتز یک وقفه برای سیستم این مطالعه بهینه است که اطلاعات جدول زیر مؤید آن است و با انتخاب آن قدرت توضیح دهندگی الگو تا 90درصد بالا می­رود. در جدول زیر وقفه بهینه گزارش شده است.

 

جدول (3)- تعیین وقفه بهینه الگو

بدون عرض از مبدا و روند

با عرض از مبدا و روند

متغیرها

درتفاضل مرتبه اول

درسطح

درتفاضل مرتبه اول

درسطح

Prob

T

prob

t

Prob

T

prob

T

0.003

2.9-

1.000

6.3

0.000

4.08-

1.000

1.45

E

0.000

5.8-

0.018

1.2-

0.000

5.7-

0.39

2.3-

 

0.03

2.1-

0.94

1.2

0.000

9.33

1.000

5.3-

M

0.000

14.05-

0.98

1.82

0.000

18.09-

0.32

2.5-

Y

HQ

SC

AIC

FPE

LR

LogL

Laq

84.67309

84.751228

84.62171

6.62e+31

711.04

2915.42-

0

74.15359

*74.54424

73.89667

1.46e+27

716.0834

2529.435-

1

74.27044

74.97362

73.80800

1.34e+27

33.14650

2510.376-

2

*74.15259

75.16829

*73.48462

9.82e+*26

44.08048

2483.219-

3

74.56065

75.88888

73.68715

1.23e+27

13.58410

2474.207-

4

75.06475

76.70551

73.98573

1.72e+27

7.929358

2468.508-

5

75.08647

77.03974

73.80191

1.52e+27

*28.49377

2446.166-

6

منبع:محاسبات تحقیق

 

5-4- برآورد الگوی SVAR

با تعریف ماتریس زیر در نرم افزار Eviews و اعمال قیود بر اساس نظریات اقتصادی موجود الگوی مورد نظر برآورد شده است. در نهایت علاوه بر تخمین توابع واکنش آنی، جدول مربوط به تجزیه واریانس متغیرها نیز گزارش شده است.

 

 

جدول (4)- نتایج برآورد SVAR

Prob

آماره z

انحراف معیار

ضرایب

ضرایب متغیرها

0.0000

12.00000

6316.870

75802

C(1)

0.0000

12.00000

23789.62

285475

C(2)

0.0000

12.00000

23789.58

285474-

c(3)

0.0000

12.00000

23220.9

278650

C(4)

منبع:محاسبات تحقیق

6-4-توابع واکنش آنی:

نرخ ارز واقعی نشان دهنده ارزش یک واحد پول داخلی در برابر پول کشور خارجی است (). نرخ ارز به عنوان یکی از متغیرهای کلیدی و نشان­دهنده قیمت­های نسبی، در تعیین ارزش داخلی کالاهای خارجی و در نتیجه تراز تجاری بین کشورها، نقش به­سزایی را ایفا می­کند و نوسانات آن همواره مورد توجه سیاست­گذاران و فعالان اقتصادی قرار داشته است. طبق فرضیه ارائه شده در این مطالعه مبنی بر اثرگذاری تکانه پولی بر نرخ ارز واقعی مشاهده می­شود که نتایج حاصل شده از توابع واکنش در راستای تایید فرضیه ارائه شده می­باشد. توابع واکنش بیانگر آن است که هریک از متغیرهای مدل VARچگونه به تکانه­ها عکس العمل نشان می­دهند. نکانه­ها شامل تغییراتی تصادفی است. همان­طور که در نمودارها مشاهده می­شود شوک بوجود آمده در حجم پول در کوتاه مدت موجب خارج شدن نرخ ارز از مقدار اولیه خود می­شود ولی درنهایت در بلند مدت نرخ ارز به مقدار تعادلی خود باز می­گردد. همچنین لازم به ذکر است که بررسی سایر تکانه­ها (شوک­ها) در پیشبرد مطالعه حاضر که آزمون وجود فرضیه فراپرتابی بود چندان کمکی نکرده از این رو از تحلیل آن­ها چشم پوشی شده است.

 

img0 

 

7-4- تجزیه واریانس

 

جدول (5)- تجزیه واریانس

Y

M

P

E

S.E

Period

0.000000

0.000000

0.000000

100.0000

447.7512

1

0.323602

3.262846

18.15950

78.25406

826.3873

5

6.214826

4.542057

25.89024

63.35288

1036.578

10

11.62411

16.89432

21.21817

50.26341

1203.733

15

12.01914

32.65359

16.00032

39.32695

1388.341

20

منبع:محاسبات تحقیق

در این قسمت نتایج حاصل از تجزیه واریانس برای ایران در بیست دوره مورد بررسی قرار می­گیرد. سهم هریک از متغیر­های دستگاه در افق­های زمانی کوتاه مدت(دوره اول)، میان مدت(دوره پنجم) و بلندمدت(دوره دهم به بعد) نشان داده می­شود. همان­گونه که در جدول بالا مشاهده می­شود منبع نوسانات نرخ ارز در دوره بیستم 32درصد مربوط به تغییرات حجم پول می­باشد. همچنین 16درصد نوسانات نرخ ارز مربوط به تورم،12درصد مربوط به تولید ناخالص داخلی و در نهایت 39درصد نوسانات نرخ ارز مربوط به تغییرات نرخ ارز می­باشد. همان طور که ملاحظه می­گردد نرخ ارز در افق­های زمانی مختلف عمدتاً توسط شوک­های حجم پول و نرخ ارز توضیح داده می­شود و بقیه شوک­ها سهم ناچیزی از تغییرات را توضیح می­دهند.

 

5- جمع­بندی

فراپرتابی پولی نرخ ارز، از جمله رفتارهای غیر عادی نرخ ارز است. این رخداد زمانی اتفاق می­افتد که پس از یک تکانه پولی غیر منتظره، به دلیل کند بودن تعدیل در بازار کالاها نسبت به بازار دارائی­ها، نرخ ارز به سطحی بالاتر از مقدار بلندمدت خود جهش نماید (یاوری و مزیتی، 1382). این رخداد می­تواند با توجه به تعداد زیاد اجرای سیاست­های پولی در کشورها به خصوص کشور ایران از جایگاه مهمی برخوردار باشد.

در این تحقیق با تکیه بر تئوری جهش پولی نرخ ارز تلاش شد تا تأثیر تکانه­های پولی بر نرخ ارز برآورد گردد. نتایج حکایت از آن دارد که شوک پولی انبساطی بلافاصله در قالب افزایش شدید نرخ ارز بروز می­نماید و این پدیده پس از مدت اندکی تعدیل می­شود تا نرخ ارز به سطح تعادلی بلند مدت خود میل کند. ضرایب متغیرهای نرخ ارز، حجم پول، تورم و تولید ناخالص داخلی معنادار و مطابق با انتظار هستند. با توجه به اثرات قابل توجهی که افزایش حجم پول در اقتصاد ایران از خود بر­جای می­گذارد، نظم سیاست­های پولی و مالی دولت توصیه می­شود، چرا که در صورت عدم تعهد دولت به برنامه­های مالی و پولی خود و در نتیجه بروز کسری بودجه و متعاقب آن افزایش پایه پولی، اثرات این نوع عملکرد اقتصاد به­دلیل اثر گذاری بر رابطه مبادله واقعی عواقب خطرناکی برای اقتصاد در پی خواهد داشت.

سیاست­هایی نظیر سیاست انبساط پولی به منظور تأمین کسری بودجه مثل افزایش حجم پول باعث تشدید افزایش نرخ ارز می­شود و به این ترتیب نرخ تورم را شدت بخشیده، تولید را کاهش می­دهد، بنابراین می­توان نتیجه گرفت نرخ تورم و تولید با نرخ ارز همواره در ارتباط می­باشند.

از آن­جا که نوسانات شدید در نرخ ارز موجب تورم­های شدید و نااطمینانی برای تولید و سرمایه­گذاری می­شود، می­بایست دولت از اقداماتی که موجب نوسانات نرخ ارز می­شود پرهیز نماید. طبق این مطالعه تغییرات در حجم چول موجب نوسانات نرخ ارز می­شود و پدیده فراپرتابی را در نرخ ارز ایجاد می­کند، از این رو پیشنهاد می­شود که دولت از ایجاد شوک­های پولی خودداری کند. بنابراین قاعده پولی مناسب با الهام از قاعده پولی فریدمن یا قاعده پولی تیلور مبنی بر محدودیت رشد پول در حد رشد اقتصادی توصیه می­گردد.

 

منابع

-       پارسا، حجت (1392)، "تحلیل تاثیر تکانه­های پولی و مالی برچرخه تجاری و توزیع درآمد"، اقتصاد توسعه و برنامه­ریزی، 2 (1)، بهار و تابستان 92، ص 85-61.

-       پدرام، مهدی (1391)، مالیه بین­الملل، تهران: دانشگاه الزهرا (س)، چاپ دوم.

-       جلایی، عبدالمجید؛ حسینی، جعفر؛ نظام آبادی پور، حسین (1391)، " بررسی جهش پولی نرخ ارز از طریق شبکه­های عصبی مصنوعی در ایران، نشریه اقتصاد کلان، 14، ص 60-35.

-       طیبی، سید کمیل؛ نصرالهی، خدیجه (1381)، "نقش متغیرهای اساسی در تبیین رفتار نرخ واقعی تعادلی بلندمدت ارز"، فصلنامه پژوهش­های اقتصادی ایران، 4(13).

-       طهرانچیان، امیر منصور؛ راسخی، سعید؛ مصطفی­پور، یلدا (1397)، "اثرات آستانه­ای نوسانات نرخ ارز بر ارزش افزوده بخش­های اقتصادی"، فصلنامه مطالعات اقتصادی کاربردی ایران، 7 (28)، زمستان 97، ص85-61.

-       گودرزی فراهانی، یزدان؛ عادلی، امید (1401)، "رابطه سیاست پولی و جهش نرخ ارز در ایران"، فصلنامه اقتصاد پولی مالی، 29(1)، ص 136-110.

-       معیری، فرزاد و همکاران (1396)، "بررسی تاثیر جهش پولی نرخ ارز بر فعالیت‌های عمده و اصلی اقتصاد در ایران"، فصلنامه پژوهشهای اقتصادی، سال هجدهم، ص105-12.

-       مزینی، امیر حسین (1385)، " اثر شوک‌های پولی بر متغیرهای اسمی و واقعی اقتصاد"، نامه اقتصادی، 2(1)، ص 100-83.

-       نوفرستی، محمد (1387)، ریشه واحد و همجمعی در اقتصادسنجی، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.

-       ورتابیان کاشانی، هادی (1392)، "تحلیل منشا نوسانات نرخ ارز طی سال‌های (1391-1389)"، فصلنامه سیاست‌های مالی و اقتصادی، 1(4)، ص 154-131.

-       یاوری، کاظم؛ مزینی، امیرحسین (1382)، "جهش پول نرخ ارز: مورد ایران"، نامه مفید، 9(35)، ص 128-99.

 

-       Akpan, E. o. & Atan, J.A. (2012). "Effects of Exchange Rate movements on economic growth in Nigeria", CBN Journul of Applied statistics, 2(21), 1-14.

-       Barquellil, A., Ben solha ,o. & zmami, m.(2018). "Exchang Rate volatility and Economic Growth", Journal of Economics, 33,1302-1336.

-       Bhadury, S. & Ghosh, T. (2015). "Reassessing Exchange Rate Overshooting in a Monetary Framework", Indira Gandhi Institute of Development Research (IGIDR).

-       Bjornland, H. (2009). "Monetary Policy and Exchange Rate Overshooting: Dornbusch right after all", Journal of international Economics, 79, pp. 64-77.

-       Chikeziem,f. & Ikenna, u. (2016). "Effects of Exchang Rate fluctuation on economicqrowth

-       of Niqeria", International of Journal of Innovative finance and Economic Research, 4(2),1-7.

-       Capistran, C., Chiquiar, D. & Hernandez, J. R. (2019). "Identifying Dornbusch Exchange Rate Overshooting with Structural VECs: Evidence from Mexico", International Journal of Central Banking, 15(5), 207-254.

-       Gibson, H. (1996). International Finance: Exchange Rates and Financial Flows in the International Financial System. London; New York: Longman.

-       Khumalo, Zamantungwa, Z. & Hinaunye, J. (2020). "An Empirical Test of Real Exchange Rate Overshooting in Selected African Countries", MPRA Paper No. 101303.

-       Presley,k. w., & Boqiung, L.(2018). "Exchang Rate fluctuation, oil price shocks and economic qrowth in small net importinq economy", Energy,151, 402-407.

-       Schmitt-Grohe, S. & Uribe, M. (2022). "The effects of permanent monetary shocks on exchange rates and uncovered interest rate differentials", Journal of International Economics, 135, 1-21.

 

 

[1] 1- کارشناس ارشد اقتصاد، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران 

[2] 2-  دانشیار گروه اقتصاد، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران 

[3] 3-  دکترای اقتصاد، پژوهشگر مؤسسه مطالعات و پژوهش­های بازرگانی (نویسنده مسئول)، ma.khalili2021@gmail.com

[4] - Over shootings

[5] - Gibson

[6] - Valsh

[7] - Snowdon & Vane

[8] - Bjornland.        

[9] - Akpan & Atan

[10] - Suvra Bhadury & Ghosh

[11] - Chikeziem & Ikenna

[12] - Barguellil

[13] - Presley & Boqiung

[14] - Capistran

[15] - Khumalo

[16] - Schmitt & Uribe


حقوق این وب‌سایت متعلق به سامانه مدیریت نشریات رایمگ است.
حق نشر © 1403-1396

صفحه اصلی| عضویت/ ورود| درباره رایمگ| تماس با ما|
[English] [العربية] [en] [ar]