Studying the status of parameters of economic education in the humanities curriculum at high schools
Subject Areas :
1 -
Keywords: Keyword: economic education, humanities curriculum, high schools. ,
Abstract :
Sirous mahmoudi Abstract The present research has been conducted with a view to studying the status of parameters of economic education in the humanities curriculum at high schools. The research is descriptive and content analysis-based. The population chosen for the research comprises all textbooks taught at high school. Using targeted sampling method. Six subjects (Religion and Life, Sociology, Economics, Entrepreneurship Workshop, Social Identity and Geography), including 12 volumes of books, have been chosen as sample. The unit of analysis was content and image. The measuring too was the content analysis checklist designed by researcher, whose validity experts have endorsed and whose reliability has been calculated at 93% by William Scott’s method. Data processing has been done by the Shannon entropy. The main findings of the research indicate that in the high school humanities curriculum, “emphasis on importance of job, occupation and entrepreneurship” with a frequency distribution of 547 (55.7%) and “participation and cooperation” with a frequency distribution of 75 (7.6%) were the most frequent and “importance and value of endeavor and effort” with a frequency distribution of 5 (0.5%) and “legitimate and licit income” with a frequency distribution of 8 (0.8%) were the least frequent parameters. In terms of coefficient of importance, “fighting economic poverty” and “knowledge of economic precepts in Islam” with the coefficients of respectively 0.1.01 and 0.098 were the most important and “knowledge of the concept of inflation” and “participation and cooperation” with the coefficients of respectively 0.011 and 0.013 with were the least important parameters.
- آذر، عادل(1380). بسط و توسعه روش آنتروپی شانون برای پردازش داده¬ها در تحلیل محتوا، فصلنامه علمی پژوهشی دانشگاه الزهرا، 11(37): 17-1.
- احمدی، غلامعلی، امام جمعه، سیدمحمدرضا؛ علیزاده، لیلا(1394). بررسی میزان توجه به مؤلفه¬های سواد مالی و اقتصادی در محتوای کتاب¬های درسی دوره ابتدایی، پژوهش در برنامه¬ریزی درسی، 12(2)،192-179.
- آداک،موسی؛ یوسف¬زاده، محمدرضا(1398). تحلیل محتوای کتاب¬های مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی بر مبنای تربیت اقتصادی، نشریه پژوهش¬های آموزش و یادگیری، دوره 16، شماره2،صص 128-115.
- اسکات، ویلیام(1391). تئوری حسابداری مالی، ترجمه علی پارسائیان، تهران: انتشارات ترمه
- باقری،خسرو(1395).نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، تهران:انتشارات مدرسه
- بلترک، عابدینی؛ جعفری صمیمی، احمد(1398). تحلیل محتوای آموزش سواد اقتصادی در پایه ششم ابتدایی، مجله پژوهش¬های برنامه درسی، 9(2)، 103-85.
- بیابانگرد، اسماعیل(1384). روش های تحقیق در روان شناسی و علوم تربیتی ، تهران: دوران.
- طغیانی، مهدی؛ پیغامی، عادل (1395). تعلیم و تربیت اقتصادی،ج1و2، تهران:انتشارات دانشگاه امام صادق.
- پیغامی،عادل؛ تورانی، وحید(1390). نقش برنامه درسی اقتصاد در برنامه تعلیم و تربیت رسمی و عمومی دنیا، فصلنامه نوآوری های آموزشی، 37(9)، 32-36.
- سرمد،زهره؛ بازرگان،عباس؛ حجازی،الهه(1399). روش¬های تحقیق در علوم رفتاری، تهران:آگاه
- شورای عالی انقلاب فرهنگی(1390). مبانی نظری سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، تهران:وزارت آموزش و پرورش
- صافی، احمد(1394). آموزش و پرورش ابتدایی، راهنمایی و متوسطه تحصیلی، تهران: سمت.
- علیپور، ناطقی و فقیهی(1396). جایگاه تربیت اقتصادی مبتنی بر اخلاق اسلامی در محتوای کتاب¬های هدیه¬های آسمانی دوره ابتدایی ایران، فصلنامه پژوهش¬های اخلاقی، 8(1)،130-107.
- عمادزاده، مصطفی(1396). اقتصاد آموزش و پرورش، اصفهان:جهاد دانشگاهی اصفهان.
- قندهاری،آزاده و همکاران(1398). بررسی تطبیقی تلفیق تربیت اقتصادی در برنامه درسی دوره ابتدایی در کشورهای اسکاتلند، چین و استرالیا و ارائه دلالتهایی برای تربیت اقتصادی در ایران، فصلنامه تعلیم و تربیت،35(3)، 78-59.
- کریپندورف، کلوس(1394). تحلیل محتوا، مبانی روش شناسی، ترجمه هوشنگ نایبی، تهران: نی.
- گال، مردیت؛ بورگ، والتر(1384). روش های تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی و روان شناسی، ترجمه نصر و همکاران، تهران: سمت.
- میرعرب،رضا؛ حاجی¬تبار، محسن؛ آریانفر، سمیه(1397) تحلیل مولفه¬های سواد اقتصادی کتاب¬های درسی دوره دوم متوسطه دوم از دیدگاه معلمان و دانش¬آموزان، دوفصلنامه مطالعات برنامه¬ریزی آموزشی، 7(14)، 132-121.
- نادری،ابوالقاسم(1397). اقتصاد شناختی؛ رویکردی نوین برای تحول آموزش اقتصاد در ایران، نشریه پژوهش¬های آموزش و یادگیری، دوره 15،شماره2، صص86-73.
- نوریان،محمد(1389).تحلیل برنامه درسی دوره ابتدایی، تهران:انتشارات گویش نو
- هولستی، ال.آر(1374). تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی، ترجمه نادر سالار زاده، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
- یوسف¬زاده،محمدرضا؛ آداک،موسی(1397) بررسی محتوای کتاب های درسی دورة دوم ابتدایی بر مبنای تربیت اقتصادی از دیدگاه اسلام،مسائل کاربردی تعلیم و تربیت اسلامی،3(4)،182-153.
- Anthony, K.V., Smith, R.C., & Miller, N.C. (2014). Preservice elementary teachers’ economic literacy: Closing gates to full implementation of the social studies curriculum. The Journal of Social Studies Research, 39(1), 29–37.
- Ferreira, Al & Varum, C. (2012). Assessing Economic Knowledge in lementary Grades. Paper submitted to the XXI Meeting of the Economics of Education Association, Porto, Portugal.
- Mustafa, S & Osmangolu, A.E.(2015). Analysis on inclusion of social studies economy concepts in coursebooks. Educational Research and Reviews, 10(13), pp. 1861-1875.
فصلنامه راهبرد توسعه/ سال هیجدهم/ شماره 4 (پیاپی72)/ زمستان 1401/ 159-138
Quarterly Journal of Development Strategy, 2023, Vol. 18, No.4 (72), 138-159
بررسی وضعیت مؤلفههای تربیت اقتصادی در
کتابهای درسی دوره متوسطه دوم رشته علوم انسانی
سیروس محمودی1
(تاريخ دريافت 10/12/1400 ـ تاريخ تصويب 30/2/1401)
نوع مقاله: علمی پژوهشی
چكيده
پژوهش حاضر با هدف بررسی وضعیت مؤلفههای تربیت اقتصادی در کتابهای درسی دوره متوسطه دوم انجام شده است. روش پژوهش توصیفی و از نوع تحلیل محتوا است. جامعه آماری پژوهش شامل کلیه کتابهای درسی دوره متوسطه دوم میباشد که با روش نمونهگیری هدفمند شش عنوان (دین و زندگی، جامعهشناسی، اقتصاد، کارگاه کارآفرینی، هویت اجتماعی و جغرافیا) با 12 جلد کتاب به عنوان نمونه پژوهش انتخاب گردید. واحد تحلیل مضمون و تصویر بود. ابزار اندازهگیری چک لیست تحلیل محتوای محقق ساخته بوده که روایی آن مورد تأیید کارشناسان بوده و پایایی آن با روش ویلیام اسکات93 درصد محاسبه شده است و شیوه پردازش دادهها بر اساس روش آنتروپی شانون بوده است. عمدهترین یافتههای پژوهش بیانگر این است که در کتابهای درسی دوره متوسطه دوم رشته علوم انسانی، به ترتیب مؤلفههای «تأکید بر اهمیت شغل، کار و کارآفرینی» با 547فراوانی(7/55درصد) و «مشارکت و همکاری» با 75فراوانی(6/7درصد) دارای بیشترین فراوانی و مؤلفههای «اهمیت و ارزش تلاش و پشتکار» با 5فراوانی(5/0درصد) و «کسب روزی از راههای مشروع و حلال» با 8فراوانی(8/0درصد) دارای کمترین فراوانی بوده است و از نظرشاخص ضریب اهمیت مؤلفههای «مبارزه با فقر اقتصادی» و «آشنایی با احکام اقتصادی اسلام» با ضرایب اهمیت101/0 و 098/0 دارای بیشترین ضریب اهمیت و مؤلفههای «آشنایی با مفهوم تورم» و «مشارکت و همکاری» با ضرایب اهمیت 011/0 و 013/0 دارای کمترین ضریب اهمیت بودهاند.
واژههای کلیدی: تربیت اقتصادی، کتابهای درسی، متوسطه دوم
1- مقدمه
تربیت اقتصادی به منظور پرورش رفتار اقتصادی مطلوب از دیرباز مورد توجه جوامع بشری قرار گرفته است. تمدنها و ادیان مختلف بشری به صورت آشکار و پنهان در قالب آموزههای مختلف فلسفی، اخلاقی، فرهنگها، نظامهای سیاسی فقهی و حقوقی به این موضوع اهتمام ورزیدهاند و رفتارهای اقتصادی خاصی را به پیروان خود توصیه نمودهاند (پیغامی و تورانی،1390: 33).
تربیت اقتصادی موجب ایجاد و شکلگیری «دانش و مفاهیم اقتصادی2» و نیز «سواد اقتصادی3» جهت پاسخگویی و مواجه با مسائل و مشکلات اقتصادی در زندگی روزمره دانشآموزان میگردد(آنتونی، اسمیت و میلر4،2014).در واقع تربیت اقتصادی، تقویت دانش اقتصادی آحاد افراد جامعه میباشد به گونهای که افراد بتوانند به عنوان مصرف کننده، پس اندازکننده، سرمایه گذار، نیروی کار، شهروند و مشارکت کننده در عرصه اقتصاد جهانی، آگاهانه و مسؤلانه دست به انتخاب بزنند(طغیانی و پیغامی ،1395). تربیت اقتصادی بر همه رفتارهایی که یک شهروند در زندگی روزانه انجام میدهد، تأثیر میگذارد. هر فرد، از کودکی تا بزرگسالی، تصمیمهایی را به عنوان مصرفکننده، تولیدکننده، کارگر و یا شهروند اقتصادی اتخاذ میکند. تصمیماتی از قبیل این که: چه چیزی بخرد یا نخرد؛ چه درصدی از درآمد را باید خرج کند، چگونه باید صرفهجویی کند؛ چه حرفهای را انتخاب کند؛ چگونه باید پسانداز کند؛ چگونه سود و یا درآمد کسب کند. همه این موارد نمونههایی از تصمیماتی هستند که عملکرد اقتصادی افراد را تحت تاثیر قرار میدهند. کسب دانش و نگرش اقتصادی به شهروندان برای درک بهتر واقعیت پیچیده اطراف و در نهایت تصمیمگیری کارآمدتر، به خصوص تصمیمگیریهای شخصی اقتصادی، کمک خواهد کرد(فریریا و واروم5،2012).
در واقع ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺍﻗﺘﺼﺎﺩﻱ ﺑﺨﺸﻲ ﺍﺯ ﺟﺮﻳﺎﻥ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺭﺳﻤﻲ ﻭ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﻳﮑﻲ ﺍﺯ ﺍﺑﻌﺎﺩ ﻣﻬﻢ ﺯﻧﺪﮔﻲ ﺁﺩﻣﻲ ﻳﻌﻨﻲ بعد ﺍﻗﺘﺼﺎﺩﻱ ﻭ ﻣﻌﻴﺸــﺘﻲ ﺍﻧﺴﺎﻥ ﻫﺎست. ﺍﻳﻦ ﺳﺎﺣﺖ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﺭﺷﺪ ﺗﻮﺍﻧﺎﻳﻲﻫﺎﻱ ﻣﺘﺮﺑﻴﺎﻥ ﺩﺭ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺍﻣﺮ ﻣﻌﺎﺵ ﻭ ﺗﻼﺵ ﺍﻗﺘﺼﺎﺩﻱ ﻭ ﺣﺮﻓﻪﺍﻱ ﺍست «ﺍﻣﻮﺭﻱ ﻧﻈﻴﺮ ﺩﺭﻙ ﻭ ﻓﻬﻢ ﻣﺴــﺎﺋﻞ ﺍﻗﺘﺼﺎﺩﻱ، ﺩﺭﻙ ﻭ ﻣﻬﺎﺭﺕ ﺣﺮﻓﻪ ﺍﻱ، ﺍﻟﺘﺰﺍﻡ ﺑﻪ ﺍﺧﻼﻕ ﺣﺮﻓﻪ ﺍﻱ، ﺗﻮﺍﻥ ﻛﺎﺭﺁﻓﺮﻳﻨﻲ، ﭘﺮﻫﻴﺰ ﺍﺯ ﺑﻄﺎﻟﺖ ﻭ ﺑﻴﮑﺎﺭﻱ، ﺭﻋﺎﻳﺖ ﺑﻬﺮﻩﻭﺭﻱ، ﺗﻼﺵ ﺟﻬﺖ ﺣﻔﻆ ﻭ ﺗﻮﺳــﻌﺔ ﺛﺮﻭﺕ، ﺍﻫﺘﻤﺎﻡ ﺑﻪ ﺑﺴــﻂ ﻋﺪﺍﻟﺖ ﺍﻗﺘﺼــﺎﺩﻱ، ﻣﺮﺍﻋﺎﺕ ﻗﻮﺍﻧﻴﻦ ﮐﺴــﺐ ﻭ ﮐﺎﺭ ﻭ ﺍﺣﻜﺎﻡ ﻣﻌﺎﻣﻼﺕ ﻭ ﺍﻟﺘﺰﺍﻡ ﺑﻪ ﺍﺧــﻼﻕ ﻭ ﺍﺭﺯﺵ ﻫﺎ ﺩﺭ ﺭﻭﺍﺑﻂ ﺍﻗﺘﺼﺎﺩﻱ» (مبانی نظری سند تحول بنیادین آ و پ: 309). تربیت اقتصادی از یکسو نقش اساسی در رفع موانع تحول و تکامل انسان ایفا مینماید و از سوی دیگر استقلال اقتصادی ناشی از تربیت اقتصادی، احساس عزت نفس در فرد پدید میآورد که خود از پایههای اساسی هویت انسان است(باقری،1395: 263). آگاهی از مفاهیم اقتصادی و توانایی کاربرد این مفاهیم در زندگی روزمره، عاملی مهم در دستیابی به موقعیتهای مطلوب زندگی است. لذا کسب دانش و مهارتهای اقتصادی و حرفهای به دلیل نیاز افراد و جوامع میتواند در شاخصهای توسعه و رشد اقتصادی یک کشور مؤثر واقع شود.
در دنياي امروز بر حسب اقتضائات و الزامات تكنولوژيك و اقتصادي حاكم بر زندگي بشر، مسؤليت نظامهاي تعليم و تربيت رسمي و عمومي مضاعف شده به طوري كه ملاحظات خاصي را در باب نهادها، محتوا، برنامهها و روشهاي تعليم و تربيت پيش روي برنامهريزان آموزشي قرار داده است. براي مثال نظامهای تعلیم و تربیت، در كنار آموزش مهارتهاي اوليه و ضروري مانند خواندن، نوشتن، رياضيات، ادبيات، تاريخ غیره، به برنامههاي تربيت اقتصادي و حرفهای توجه نموده و اين برنامه ها را، به عنوان بخش اصلي برنامههايي كه عهدهدار يادگيري عناصر شناختي، گرايشي و مهارتي ناظر بر تدبير زندگي و تحقق رفتارهاي مطلوب در عرصه زندگي فردي و تعاملات اجتماعي هستند، وارد سيستم آموزشي خود كردهاند(طغیانی و پیغامی ،1395). بر این اساس امروزه در بیشتر کشورها در عرصه تربيت اقتصادي و حرفهای، در مقاطع سني مختلف، برنامههای متنوعی تدارك ديدهاند تا نسلي به وجود آورند كه بتواند در عرصه مسايل اقتصادي شخصي و مسايل پيچيدهتر از قبيل سياست هاي اقتصادي كشور، اداراك، قضاوت و رفتارهاي مستدل و عقلاني را در دنياي پيچيده و متحول امروز از خود نشان دهند(عمادزاده،1398).
امروزه تغییرات جهانی به طور گستردهای زندگی اقتصادی و نهادهای اجتماعی را تحت تاثیر قرار داده و مسئولیت بار آوردن نسلی که دارای مهارتهای لازم برای مقابله هوشمندانه با این تغییرات باشند، به مدارس واگذار شده است(مصطفی و عثمان اغلو،2015). در بین دورههای مختلف تحصیلی، دوره متوسطه دوم به سبب وضع زیستی، اجتماعی و روانی دانشآموزان، از دورههای مهم و حساس و مؤثر در زندگی فردی و اجتماعی آدمی است. در این دوره استعدادهای خاص نوجوانان و جوانان بروز میکند، قدرت یادگیری آنان به حد اعلای خود میرسد، کنجکاوی آنان جهت معینی مییابد و مسائل جدید زندگی نظیر انتخاب رشته، انتخاب حرفه و شغل، اداره خانواده وگرایش به مرام و مسلک، ذهن آنان را به خود مشغول می دارد و به مرحلهی ادراک ارزشهای اجتماعی، اقتصادی و معنوی میرسند. این دوره از لحاظ مبانی فلسفی، روانی و اجتماعی دوره بسیار مهمی است زیرا آموزش عمومی را به آموزش عالی پیوند میدهد و گروه کثیری را برای ورود به جامعه و بازار کار مهیا میکند، از این رو هرگونه خلل در این دوره مستقیماً بر عملکرد و کیفیت هر دو حلقه آموزش، عمومی و عالی تأثیر بسزایی خواهد داشت(صافی،1394: 90). ﻭﺟﻮﺩ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻭ ﻫﻤﺴــﻮﻳﻲ ﻣﻴﺎﻥ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﻭ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎﻱ ﻋﻮﺍﻣﻞ ﺳــﻬﻴﻢ ﻭ ﻣﺆﺛﺮ ﺩﺭ ﺟﺮﻳﺎﻥ ﺗﺮﺑﻴﺖ(اعم از تربیت ﺭﺳــﻤﻲ ﻭ ﻏﻴﺮ ﺭﺳــﻤﻲ، ﺗﺨﺼﺼﻲ ﻭ ﻋﻤﻮﻣﻲ) ﺑﺮﺍﻱ ﻣﺸــﺎﺭﻛﺖ ﺳﺎﺯﻧﺪﻩ ﻣﺘﺮﺑﻲ ﺩﺭ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎﻱ ﺍﻗﺘﺼﺎﺩﻱ و حرفهای ﺟﺎﻣﻌﻪ به عنوان یکی از ویژگیهای مهم دوره متوسطه دوم، باید مورد توجه برنامهریزان باشد (شورای عالی انقلاب فرهنگی،1390: 352). بر این اساس، ﻓﺮﺍﻳﻨﺪ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺩﺭ ﭘﺎﻳﺎﻥ ﺩﻭﺭﻩ ﻣﺘﻮﺳﻄﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺍﻣﻜﺎﻥ ﻭﺭﻭﺩ ﻣﺘﺮﺑﻴﺎﻥ ﺑﻪ ﺩﻭﺭﻩ ﻫﺎﻱ ﻣﺘﻨﻮﻉ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺷﻐﻠﻲ ﺭﺍ ﺑﺮﺍﻱ ﺍﺷﺘﻐﺎﻝ ﻭ ﻧﻴﺎﺯﻫﺎﻱ ﺑﺎﺯﺍﺭ ﻛﺎﺭ ﻭ ﺳﺎﻳﺮ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎﻱ ﻋﻠﻤﻲ، ﺍﻗﺘﺼﺎﺩﻱ، ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺩﺭ ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺭﺍ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺗﻮﺍﻧﺎﻳﻲﻫﺎ، ﻋﻼﻳﻖ ﺁﻧﺎﻥ ﻓﺮﺍﻫﻢ ﻧﻤﺎﻳﺪ(شورای عالی انقلاب فرهنگی،1390: 350).
در ایران تربیت اقتصادی و کیفیت آن مورد غفلت و کمتوجهی صاحبنظران و دستاندرکاران آموزش و پرورش بوده است (نادری،1397). از این رو، در جامعه ما، فارغ التحصیلان نظام آموزش و پرورش کشور، درک صحیحی در مورد مفاهیم و اصول اولیه اقتصادی ندارند و در زندگی فردی و اجتماعی، در مواجهه با موقعیتها و شرایطی که صبغه اقتصادی و حرفهای دارند، عملکرد شایسته و مطلوبی ندارند(پیغامی و طغیانی،1395). بر این اساس تحلیل و بررسی کتابهای درسی در زمینه توجه به مؤلفههای تربیت اقتصادی به منظور نوآوری و بروزرسانی این کتابهای درسی کاملاً ضروری میباشد. در این حوزه تا کنون پژوهشهایی صورت گرفته است. بلترک و صمیمی(1398) در پژوهشی با عنوان« تحلیل محتوای آموزش سواد اقتصادی در پایه ششم ابتدایی» نشان دادند که بازنگری محتوای کتابهای درسی پایه ششم ازنظر توجه به مؤلفههای تربیت اقتصادی در جهت توانمندی دانشآموزان در حوزه اقتصادی ضروری است. قندهاری و همکاران(1398) در پژوهشی با عنوان «بررسی تطبیقی تلفیق تربیت اقتصادی در برنامه درسی دوره ابتدایی در کشورهای اسکاتلند، چین و استرالیا و ارائه دلالتهایی برای تربیت اقتصادی در ایران»به این نتیجه رسیدهاند که در تدوین محتوای درسی در حوزه تربیت اقتصادی از روش تلفیقی استفاده شود. میرعرب، حاجیتبار و آریانفر(1397) در پژوهشی با عنوان« تحلیل مولفههای سواد اقتصادی کتابهای درسی دوره دوم متوسطه دوم از دیدگاه معلمان و دانشآموزان» نشان دادند که معلمان و دانشآموزان دوره متوسطه دوم بازنگری در کتابهای درسی دوره متوسطه دوم در حوزه تربیت اقتصادی ضروری میباشد. همچنین این پژوهشگران دو کتاب اقتصاد و جامعهشناسی پایه دهم را بررسی نموده و بر بازنگری این کتابهای درسی برای رسیدن به سواد اقتصادی تأکید نمودهاند. آداک و یوسفزاده(1398)در پژوهشی با عنوان «تحلیل محتوای کتابهای مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی بر مبنای تربیت اقتصادی» به این نتیجه رسیدند که 84 درصد مفاهیم مربوط به تربیت اقتصادی در کتابهای مطالعات اجتماعی مربوط به حیطه دانشی، 11 درصد در حیطه عاطفی و 4 درصد در حیطه مهارتی بوده است. یوسفزاده و آداک(1397) در پژوهشی با عنوان «بررسی محتوای کتاب های درسی دورة دوم ابتدایی بر مبنای تربیت اقتصادی از دیدگاه اسلام» نشان دادند که در کتابهای درسی دوره دوم ابتدایی کمتر از حد متوسط به مؤلفههای تربیت اقتصادی توجه شده است. علیپور، ناطقی و فقیهی(1396) در پژوهشی با عنوان«جایگاه تربیت اقتصادی مبتنی بر اخلاق اسلامی در محتوای کتابهای هدیههای آسمانی دوره ابتدایی ایران» نشان دادند که در محتوای کتابهای درسی هدیههای آسمانی دوره ابتدایی مضامین اقتصادی از نظم منطقی برخوردار نبودهاند. احمدی، امام جمعه و علیزاده(1394) در پژوهشی با عنوان «بررسی میزان توجه به مؤلفههای سواد مالی و اقتصادی در محتوای کتابهای درسی دوره ابتدایی» بر توجه بیشتر به مؤلفههای تربیت اقتصادی در کتابهای درسی دوره ابتدایی تأکید نمودهاند. جمعبندی پژوهشهای فوق و سایر پژوهشهای انجام شده در حوزه تربیت اقتصادی نشان میدهد که تا کنون در زمینه وضعیت مؤلفههای کتابهای درسی دوره متوسطه دوم در خصوص توجه به تربیت اقتصادی پژوهشی انجام نشده است. بر این اساس در پژوهش حاضر وضعیت مؤلفههای تربیت اقتصادی در کتابهای درسی دوره متوسطه دوم رشته علوم انسانی بررسی شده است.
2- روش پژوهش
در این پژوهش با توجه به ماهیت موضوع از روش تحلیل محتوا استفاده شده است. روش تحلیل محتوا یکی از روشهایی که در چند دهه اخیر به شدت رو به گسترش بوده است (کریپندورف ،1394؛ هولستی، 1374). کرلینجر تحلیل محتوا را روشی پژوهشی برای توصیف عینی، منظم و کمی متغیرها دانسته است(بیابانگرد،390:1384). در این روش پژوهشگر میکوشد از طریق مطالعه یک پیام مکتوب یا شفاهی، به دادههایی دست یابد تا به کمک آنها، به بررسی سؤالات یا فرضیات تحقیق بپردازد(گال و بورگ ،1384). سه مرحله اصلی تحلیل محتوا، عبارتند از: 1-آماده سازی و سازماندهی(مرحله قبل از پیام) 2- بررسی مواد(پیام) 3- پردازش نتایج(سرمد، بازرگان و حجازی،1399). واحد ثبت در این تحقیق مضمون است.مقولهبندی در این تحقیق به روش جعبهای است؛ یعنی طبقات(مقولهها) پیش از اجرای تحقیق تعیین میشوند و به همین دلیل به آن روش از پیش تعیین شده میگویند(نوریان،1389). جامعة آماري پژوهش، كليه كتابهاي درسي دورة متوسطه دوم رشته علوم انسانی در سال تحصيلي1401-1400 است .در این پژوهش، از روش نمونهگیری هدفمند استفاده شده و 6 عنوان کتاب(دین و زندگی، جامعهشناسی، اقتصاد، کارگاه کارآفرینی، هویت اجتماعی و جغرافیا) با 12 جلد کتاب به عنوان نمونه پژوهش انتخاب گردید. براي تحليل كتابهاي درسی، از فهرست وارسي تحليل محتوا، استفاده شده است. فرم اوليه تحليل بر اساس کتاب طغیانی و پیغامی(1395) تهیه گردید و سپس در اختيار پنج نفر از صاحبنظران اين حوزه(اساتيد رشتههاي اقتصاد، علوم اجتماعی و علوم تربیتی) براي تغيير و اصلاح قرار گرفت(مؤلفهها و مصادیق این ابزار در جدول1، قابل مشاهده میباشد). براي تعيين روايي فهرست وارسي تحليل محتوا، از روش روايي صوري، محتوايي و نظر متخصصان استفاده شده است . براي تأمين پايايي ابزار اندازه گيري از روش ویلیام اسکات (1391) استفاده شد. بدين صورت كه فرم تحليل محتوا در اختیار پنج نفر از متخصصان این حوزه قرار گرفت که ضریب توافق آنها به 93/0 درصد به دست آمد. در این پژوهش، نتایج با روش آنتروپی شانون6 که برگرفته از تئوری سیستمها است، پردازش شدهاند. در این روش، تحلیل دادهها بسیار قویتر و معتبرتر انجام خواهد شد. در نظریه سیستم ها، «آنتروپی» شاخصی است برای اندازهگیری عدم اطمینان که با یک توزیع احتمال بیان می شود (آذر، 1380). بر اساس این روش که به مدل جبرانی مشهور میباشد. دادههای تحلیل محتوا با استفاده از شاخصهای توصیفی در فرايند تحلیلی آنتروپی شانون بررسی شد. ابتدا فراوانی مؤلفهها استخراج و در جدول مربوط درج شد. سپس دادههای پژوهش در فرايند تحلیلی آنتروپی شانون (بهنجار کردن دادههای جدول فراوانی، محاسبه بار اطلاعاتی مقولهها و به دست آوردن ضریب اهمیت آنها) تجزیه و تحلیل و توصیف شدند که در ادامه به توضیح مراحل سه گانه آن پرداخته می شود (آذر، 1380).
مرحله اول: ماتریس فراوانیهای جدول فراوانی بهنجار ميشوند. برای این کار از این رابطه استفاده شد:
هنجارشده ماتریس فروانی P = ، فروانی مقوله F = ، شماره پاسخگوi=، ، شماره مقوله j=
تعداد پاسخگو m =
مرحله دوم: بار اطلاعاتی هر مقوله محاسبه و در ستونهای مربوطه قرار داده شد. برای این منظور از رابطه زیر استفاده شد:
هنجارشده ماتریس= , ( n,…,1,2 )=J , p لگاریتم نپریLn = ، شماره پاسخگوi=
شماره مقولهj= ، تعداد پاسخگو m =
مرحله سوم: با استفاده از بار اطلاعاتی مقوله، ضریب اهمیت هریک از مقولهها محاسبه شد. هر مقولهاي که بار اطلاعاتی بیشتری داشته باشد، از درجه اهمیت ( Wj) بیشتری برخوردار است. برای محاسبه ضریب اهمیت از رابطه زیر استفاده شد:
درجه اهمیتWj = ، بار اطلاعاتی هر مقوله= Ej ، تعداد مقوله ها= n، شماره مقوله= j
جدول(1)- مؤلفهها و مصادیق تربیت اقتصادی
مؤلفهها | مصادیق |
|---|---|
تأکید بر اهمیت شغل، کار و کارآفرینی | فعالیتهای اقتصادی موجب افزایش ثروت در کشورها می شود و در نتیجه رفاه و آسایش را برای مردم آن کشور فراهم میآورد(جغرافیای(1)،ص88) |
کسب روزی از راههای مشروع و حلال | امام موسی کاظم(ع)می فرمایند: «کسی که در پی روزی حلال برای خود و خانوادهاش باشد، همانند کسی است که در راه خدا جهاد کند.»(کارگاه کارآفرینی و تولید، ص79). |
بیکاری، علل و پیامدهای آن | بیکاری همچنین می تواند موجب بروز اختلافات خانوادگي شود و حتی جرم و جنایت را در جامعه بیفزاید(اقتصاد،ص108) |
مبارزه با فقر اقتصادی | برای مقابله با آسیبهای اجتماعی در شهرها و تأمین امنیت، نخست باید علل و ریشه های آسیب ها مانند فقر شناسایی شود و از بین برود(جغرافیای(3)،ص24) |
مبارزه با مفاسد اقتصادی | شفافسازی اقتصاد و سالم سازی آن و جلوگیری از اقدامات، فعالیت ها و زمینههای فسادزا در حوزههای پولی، تجاری، ارزی و...(تحلیل فرهنگی،ص107). |
آشنایی با احکام اقتصادی اسلام(خمس، زکات، انفاق، قرض دادن، صدقه، کمک به نیازمندان و در راه ماندگان) | خمس و زکات دو واجب از واجبات مالی اسلام است(اقتصاد،ص138). |
صرفه جویی و پرهیز از اسراف و تبذیر و روحیه مصرف گرایی و تجمل گرایی | برخی اقتصاددانان و جامعه شناسان، از بیماریای به نام مصرف گرایی و مخارج تجملی سخن میگویند(اقتصاد،ص147). |
تأکید بر استفاده از تولیدات داخل | واردات بیرویۀ تجهیزات کشاورزی، باعث شد تا آقای محمدی مجبور شود بخشی از واحد تولیدی کارگاه خود را تعطیل کند(اقتصاد، ص91) |
نفی وابستگی اقتصادی و تأکید برخودکفایی در تولید کالاهای راهبردی و ضروری(استقلال اقتصادی) | در بخش اقتصادی قانون اساسی، بر آموزه هایی همچون نفی سلطۀ بیگانگان و استقلال اقتصادی تأکید شده است(اقتصاد، ص110). |
شناخت منابع اقتصادی کشور | شناخت توانهای محیطی به انسان کمک می کند تا از مکان ها به طور صحیح و بهینه استفاده کند و در بخش های مختلف اقتصادی به خوبی عمل نماید(جغرافیای(1)،ص88). |
مشارکت و همکاری | فوائد کار تیمی اثربخش: با بحث و گفتگو در تیم، نتیجهگیری خود را به صورت گزارشی با عنوان «فوائد کار تیمی اثربخش» بنویسید.(کارگاه کارآفرینی و تولید،ص12). |
اهمیت و ارزش تلاش و پشتکار | کارآفرینی به تلاش و کار زیادی نیاز دارد تا کسب و کار را زنده نگه دارد(اقتصاد،ص5) |
آشنایی با سازمانهای اقتصادی | از جمله اتحادیههای اقتصادی میتوان به اکو، آسهآن و نفتا اشاره کرد(جغرافیای(2)،ص108). |
اهمیت مالیات در شکوفایی اقتصاد کشور | مالیات دو هدف اصلی دارد. اولین و مهم ترین هدف مالیات، افزایش درآمد دولت است(اقتصاد، ص60). |
آشنایی با مفهوم تورم | تورم از نظر علم اقتصاد، افزایش سطح عمومی قیمتها است (اقتصاد،ص102). |
3- یافتههای پژوهش
در این بخش یافتههای پژوهش بر مبنای سوالات پژوهش ارائه میشود.
3-1- میزان توجه به مؤلفههای تربیت اقتصادی در کتابهای درسی پایه دهم رشته علوم انسانی
مطابق با جدول شماره 2، در کتابهای درسی پایه دهم رشته علوم انسانی، در مجموع 758 مرتبه به مؤلفههای تربیت اقتصادی توجه شده است. در این پایه تحصیلی در کتابهای «کارگاه کارآفرینی و تولید» با 365 فراوانی(2/48درصد) و «اقتصاد» با 298 فراوانی(3/39) توجه بیشتر و در کتابهای «جغرافیای ایران» با 69فروانی(1/9درصد)، «جامعهشناسی (1) » با 17 فراوانی(2/2درصد) و «دین و زندگی(1)» با 9 فراوانی(2/1درصد) توجه کمتری به مؤلفههای تربیت اقتصادی مبذول شده است. همچنین در کتابهای درسی این پایه به ترتیب به مؤلفههای «تأکید بر اهمیت شغل، کار و کارآفرینی» با 456 فراوانی(2/60درصد)، «مشارکت و همکاری» با 73 فراوانی(6/9درصد)، «آشنایی با مفهوم تورم» با 41 فراوانی(4/5 درصد)، «پرهیز از مفاسد اقتصادی» با 35 فراوانی(6/4درصد)، «بیکاری، علل و پیامدهای آن» با 34 فراوانی(5/4 درصد)، «اهمیت مالیات » با 26 فراوانی(4/3 درصد)، « صرفه جویی و پرهیز از اسراف و تبذیر و روحیه مصرف گرایی و تجمل گرایی» با 23 فراوانی(3درصد)، «مبارزه با فقر اقتصادی» با 18 فراوانی(4/2 درصد)، « شناخت منابع اقتصادی کشور» با 14 فراوانی(8/1درصد)، « آشنایی با احکام اقتصادی اسلام» با 13 فراوانی(7/1درصد) بیشترین توجه و به مؤلفههای «آشنایی با سازمانهای اقتصادی» و «کسب روزی از راههای مشروع و حلال» و « نفی وابستگی اقتصادی و تأکید برخودکفایی در تولید کالاهای راهبردی و ضروری(استقلال اقتصادی)» هر کدام با 6 فراوانی(8/0درصد)، مؤلفه « تأکید بر استفاده از تولیدات داخل» با 5 فراوانی(66/0 درصد) و «اهمیت و ارزش تلاش و پشت کار» با 2 فراوانی(26/0 درصد، توجه کمتری شده است.
جدول(2)- فراوانی مؤلفههای تربیت اقتصادی در کتابهای درسی پایه دهم رشته علوم انسانی
کتاب درسی مؤلفهها | کارگاه کارآفرینی وتولید | اقتصاد | جغرافیای ایران | جامعه شناسی 1 | دین وزندگی 1 | مجموع | درصد |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
تأکید بر اهمیت شغل، کار و کارآفرینی و فعالیتهای اقتصادی | 282 | 106 | 54 | 14 | 0 | 456 | 2/60 |
مشارکت و همکاری | 53 | 20 | 0 | 0 | 0 | 73 | 6/9 |
آشنایی با مفهوم تورم | 0 | 41 | 0 | 0 | 0 | 41 | 4/5 |
پرهیز از مفاسد اقتصادی | 7 | 22 | 0 | 0 | 6 | 35 | 6/4 |
بیکاری، علل و پیامدهای آن | 4 | 30 | 0 | 0 | 0 | 34 | 5/4 |
اهمیت مالیات | 0 | 26 | 0 | 0 | 0 | 26 | 4/3 |
صرفه جویی و پرهیز از اسراف و تبذیر و روحیه مصرف گرایی و تجمل گرایی | 5 | 13 | 0 | 2 | 3 | 23 | 3 |
مبارزه با فقر اقتصادی | 0 | 18 | 0 | 0 | 0 | 18 | 4/2 |
شناخت منابع اقتصادی کشور | 0 | 0 | 14 | 0 | 0 | 14 | 8/1 |
آشنایی با احکام اقتصادی اسلام(خمس، زکات، انفاق، قرض دادن، صدقه، کمک به نیازمندان و در راه ماندگان) | 8 | 5 | 0 | 0 | 0 | 13 | 7/1 |
کسب روزی از راههای مشروع و حلال | 4 | 2 | 0 | 0 | 0 | 6 | 8/0 |
نفی وابستگی اقتصادی و تأکید برخودکفایی در تولید کالاهای راهبردی و ضروری(استقلال اقتصادی) | 0 | 5 | 1 | 0 | 0 | 6 | 8/0 |
آشنایی با سازمانهای اقتصادی | 0 | 5 | 0 | 1 | 0 | 6 | 8/0 |
تأکید بر استفاده از تولیدات داخل | 2 | 3 | 0 | 0 | 0 | 5 | 66/0 |
اهمیت و ارزش تلاش و پشتکار | 0 | 2 | 0 | 0 | 0 | 2 | 26/0 |
مجموع | 365 | 298 | 69 | 17 | 9 | 758 |
|
درصد | 2/48 | 3/39 | 1/9 | 2/2 | 2/1 |
|
|
3-2- میزان توجه به مؤلفههای تربیت اقتصادی در کتابهای درسی پایه یازدهم رشته علوم انسانی
مطابق با جدول شماره 3، در کتابهای درسی پایه یازدهم رشته علوم انسانی، در مجموع 137 مرتبه به مؤلفههای تربیت اقتصادی توجه شده است. در این پایه تحصیلی در کتاب «جغرافیای(2)» با 92 فراوانی(1/67درصد) توجه بیشتر و در کتابهای «دین و زندگی(2)» با 32 فراوانی(4/23درصد) و «جامعهشناسی(2) با 13 فراوانی(5/9 درصد) توجه کمتری به مؤلفههای تربیت اقتصادی مبذول شده است. همچنین در کتابهای درسی این پایه به ترتیب به مؤلفههای «تأکید بر اهمیت شغل، کار و کارآفرینی» با 62 فراوانی(2/25 درصد)، « آشنایی با احکام اقتصادی اسلام» با 16 فراوانی(7/11درصد)، «آشنایی با سازمانهای اقتصادی» با 12 فراوانی(7/8درصد)، «مبارزه با فقر اقتصادی» با 11 فراوانی(8درصد) و مؤلفه «نفی وابستگی اقتصادی و تأکید برخودکفایی در تولید کالاهای راهبردی و ضروری(استقلال اقتصادی)» با 9فراوانی(6/6درصد) بیشترین توجه و به مؤلفههای «اهمیت مالیات در شکوفایی اقتصاد کشور» با 6 فراوانی(4/4 درصد)، «پرهیز از مفاسد اقتصادی» با 4 فراوانی(9/2درصد)، «صرفه جویی و پرهیز از اسراف و تبذیر و روحیه مصرف گرایی و تجمل گرایی» با 5 فراوانی(6/3درصد)، هر کدام با 4 فراوانی(9/8درصد)، «شناخت منابع اقتصادی کشور» و« اهمیت و ارزش تلاش و پشتکار» هر کدام با 3 فراوانی(2/2 درصد)، «تأکید بر استفاده از تولیدات داخل» و «بیکاری، علل و پیامدهای آن» هر کدام با 2 فراوانی(5/1درصد)، «مشارکت و همکاری» و «کسب روزی از راههای مشروع و حلال» و هر کدام با 1 فراوانی(73/0درصد) توجه کمتری شده است و به مؤلفه، «آشنایی با مفهوم تورم» هیچ اشارهای نشده است.
جدول(3)- فرواوانی مؤلفههای تربیت اقتصادی در کتابهای درسی پایه یازدهم
کتابهای درسی مؤلفهها
| جغرافیای(2) | دین وزندگی(2) | جامعه شناسی(2) | مجموع | درصد |
|---|---|---|---|---|---|
تأکید بر اهمیت شغل، کار و کارآفرینی | 58 | 4 | 0 | 62 | 2/25 |
آشنایی با احکام اقتصادی اسلام(خمس، زکات، انفاق، قرض دادن، صدقه، کمک به نیازمندان و در راه ماندگان) | 0 | 16 | 0 | 16 | 7/11 |
آشنایی با سازمانهای اقتصادی | 12 | 0 | 0 | 12 | 7/8 |
مبارزه با فقر اقتصادی | 9 | 1 | 1 | 11 | 8 |
نفی وابستگی اقتصادی و تأکید برخودکفایی در تولید کالاهای راهبردی و ضروری(استقلال اقتصادی) | 1 | 1 | 7 | 9 | 6/6 |
اهمیت مالیات در شکوفایی اقتصاد کشور | 6 | 0 | 0 | 6 | 4/4 |
صرفه جویی و پرهیز از اسراف و تبذیر و روحیه مصرف گرایی و تجمل گرایی | 1 | 4 | 0 | 5 | 6/3 |
پرهیز از مفاسد اقتصادی | 0 | 4 | 0 | 4 | 9/2 |
شناخت منابع اقتصادی کشور | 0 | 1 | 2 | 3 | 2/2 |
اهمیت و ارزش تلاش و پشتکار | 3 | 0 | 0 | 3 | 2/2 |
بیکاری، علل و پیامدهای آن | 0 | 0 | 2 | 2 | 5/1 |
تأکید بر استفاده از تولیدات داخل | 1 | 0 | 1 | 2 | 5/1 |
کسب روزی از راههای مشروع و حلال | 0 | 1 | 0 | 1 | 73/0 |
مشارکت و همکاری | 1 | 0 | 0 | 1 | 73/0 |
آشنایی با مفهوم تورم | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
مجموع | 92 | 32 | 13 | 137 |
|
درصد | 1/67 | 4/23 | 5/9 |
|
|
3-3- میزان توجه به مؤلفههای تربیت اقتصادی در کتابهای پایه دوازدهم رشته علوم انسانی
مطابق با جدول شماره 4، در کتابهای درسی پایه دوازدهم رشته علوم انسانی، در مجموع 86 مرتبه به مؤلفههای تربیت اقتصادی توجه شده است. در این پایه تحصیلی در کتابهای «جغرافیای(3)» با 31 فراوانی، کتابهای «دین و زندگی(3)» و «تحلیل فرهنگی» هر کدام با 26 فراوانی توجه بیشتر و کتاب «جامعهشناسی(3)» با 9 فراوانی توجه کمتری به مؤلفههای تربیت اقتصادی مبذول شده است. همچنین در کتابهای درسی این پایه به ترتیب به مؤلفههای «تأکید بر اهمیت شغل، کار و کارآفرینی» با 29 فراونی(7/33درصد)، «مبارزه با فقر اقتصادی» با 14 فراونی(3/16درصد)، «صرفه جویی و پرهیز از اسراف و تبذیر و روحیه مصرف گرایی و تجمل گرایی» با 8 فراوانی(3/9درصد) و « آشنایی با احکام اقتصادی اسلام»، با 7فراوانی(1/8درصد)، « تأکید بر استفاده از تولیدات داخل» با 6 فراوانی(7درصد)بیشترین توجه و به مؤلفههای«بیکاری، علل و پیامدهای آن» و «پرهیز از مفاسد اقتصادی»، هر کدام با 5 فراوانی(8/5درصد)، «نفی وابستگی اقتصادی و تأکید برخودکفایی در تولید کالاهای راهبردی و ضروری(استقلال اقتصادی)»، «شناخت منابع اقتصادی کشور و استفاده صحیح از آنها» و هر کدام با 3 فراوانی(5/3درصد)، «اهمیت مالیات» هر کدام با 3 فراوانی(5/3درصد)، «کسب روزی از راههای مشروع و حلال»، «مشارکت و همکاری»، «آشنایی با مفهوم تورم» هر کدام با 1 فراوانی(1/1درصد)، توجه کمتری شده است. و به مؤلفه «آشنایی با سازمانهای اقتصادی» و « اهمیت و ارزش تلاش و پشتکار» وهیچ اشارهای نشده است.
جدول(4)- فراوانی مؤلفههای تربیت اقتصادی در کتابهای درسی پایه دوازدهم متوسطه دوم
کتابهای درسی مؤلفهها
| جغرافیا(3) | دین وزندگی(3) | تحلیل فرهنگی | جامعه شناسی(3) | مجموع | درصد |
|---|---|---|---|---|---|---|
تإکید بر اهمیت شغل، کار و کارآفرینی | 15 | 2 | 8 | 4 | 29 | 7/33 |
مبارزه با فقر اقتصادی | 12 | 1 | 0 | 1 | 14 | 3/16 |
صرفه جویی و پرهیز از اسراف و تبذیر و روحیه مصرف گرایی و تجمل گرایی | 0 | 5 | 3 | 0 | 8 | 3/9 |
آشنایی با احکام اقتصادی اسلام(خمس، زکات، انفاق، قرض دادن، صدقه، کمک به نیازمندان و در راه ماندگان) | 0 | 6 | 1 | 0 | 7 | 1/8 |
تأکید بر استفاده از تولیدات داخل | 0 | 2 | 4 | 0 | 6 | 7 |
بیکاری، علل و پیامدهای آن | 3 | 0 | 1 | 1 | 5 | 8/5 |
پرهیز از مفاسد اقتصادی | 0 | 1 | 3 | 1 | 5 | 3/16 |
نفی وابستگی اقتصادی و تأکید برخودکفایی در تولید کالاهای راهبردی و ضروری(استقلال اقتصادی) | 0 | 3 | 0 | 0 | 3 | 5/3 |
شناخت منابع اقتصادی کشور و استفاده صحیح از آنها | 0 | 2 | 1 | 0 | 3 | 5/3 |
اهمیت مالیات | 0 | 0 | 1 | 2 | 3 | 5/3 |
کسب روزی از راههای مشروع و حلال | 0 | 1 | 0 | 0 | 1 | 1/1 |
مشارکت و همکاری | 1 | 0 | 0 | 0 | 1 | 1/1 |
آشنایی با مفهوم تورم | 0 | 0 | 1 | 0 | 1 | 1/1 |
اهمیت و ارزش تلاش و پشتکار | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
آشنایی با سازمانهای اقتصادی(با تأکید بر بورس اوراق بهادار) | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
مجموع | 31 | 23 | 23 | 9 | 86 | 100 |
درصد | 36 | 7/26 | 7/26 | 5/10 | 100 |
|
3-4- جمعبندی فراوانی مؤلفههای تربیت اقتصادی در کتابهای درسی دوره متوسطه دوم
مطابق با جدول شماره 5، در کتابهای درسی دوره متوسطه دوم رشته علوم انسانی، در مجموع 981 مرتبه به مؤلفههای تربیت اقتصادی توجه شده است. در این دوره، در کتابهای درسی پایه دهم با 758 فراوانی(3/77درصد) و پایه یازدهم با 137 فراوانی(14درصد) بیشرین توجه و پایه دوازدهم با 86فراوانی(7/8درصد) کمترین نوجه به مؤلفههای تربیت اقتصادی مبذول شده است. در کتابهای درسی دوره متوسطه دوم رشته علوم انسانی، به ترتیب به مؤلفههای « تأکید بر اهمیت شغل، کار و کارآفرینی» با 547 فراوانی(7/55درصد)، « مشارکت و همکاری» با 75 فراوانی(6/7درصد)، «پرهیز از مفاسد اقتصادی» با 44 فراوانی(5/4درصد)، «مبارزه با فقر اقتصادی» با 43فراونی(4/4درصد)، «آشنایی با مفهوم تورم» با 42 فراوانی(3/4درصد)، « بیکاری، علل و پیامدهای آن» با 41 فراوانی(2/4درصد)، «صرفه جویی و پرهیز از اسراف و تبذیر و روحیه مصرف گرایی و تجمل گرایی» و «احکام اقتصادی اسلام» هر کدام با 36 فراوانی(7/3درصد)، «اهمیت مالیات» با 35فراوانی (6/3 درصد)، «شناخت منابع اقتصادی کشور و استفاده صحیح از آنها» با 20فراوانی(2درصد)، «نفی وابستگی اقتصادی و تأکید برخودکفایی در تولید کالاهای راهبردی و ضروری(استقلال اقتصادی)» و «آشنایی با سازمانهای اقتصادی» با 18فراوانی(8/1درصد)، «تأکید بر استفاده از تولیدات داخل» با 13 فراوانی(3/1درصد)، «کسب روزی از راههای مشروع و حلال» با 8 فراوانی(8/0درصد)، ،،«اهمیت و ارزش تلاش و پشتکار» با 5 فراوانی(5/0درصد) توجه کمتری شده است.
جدول(5)- فراوانی مؤلفههای تربیت اقتصادی در کتابهای
دوره متوسطه دوم رشته علوم انسانی
پایه تحصیلی مؤلفهها | پایه دهم | پایه یازدهم | پایه دوازدهمم | مجموع | درصد |
تأکید بر اهمیت شغل، کار و کارآفرینی | 456 | 62 | 29 | 547 | 7/55 |
مشارکت و همکاری | 73 | 1 | 1 | 75 | 6/7 |
پرهیز از مفاسد اقتصادی | 35 | 4 | 5 | 44 | 5/4 |
مبارزه با فقر اقتصادی | 18 | 11 | 14 | 43 | 4/4 |
آشنایی با مفهوم تورم | 41 | 0 | 1 | 42 | 3/4 |
بیکاری، علل و پیامدهای آن | 34 | 2 | 5 | 41 | 2/4 |
آشنایی با احکام اقتصادی اسلام(خمس، زکات، انفاق، قرض دادن، صدقه، کمک به نیازمندان و در راه ماندگان) | 13 | 16 | 7 | 36 | 7/3 |
صرفه جویی و پرهیز از اسراف و تبذیر و روحیه مصرف گرایی و تجمل گرایی | 23 | 5 | 8 | 36 | 7/3 |
اهمیت مالیات | 26 | 6 | 3 | 35 | 6/3 |
شناخت منابع اقتصادی کشور و استفاده صحیح از آنها | 14 | 3 | 3 | 20 | 2 |
نفی وابستگی اقتصادی و تأکید برخودکفایی در تولید کالاهای راهبردی و ضروری(استقلال اقتصادی) | 6 | 9 | 3 | 18 | 8/1 |
آشنایی با سازمانهای اقتصادی(با تأکید بر بورس اوراق بهادار) | 6 | 12 | 0 | 18 | 8/1 |
تأکید بر استفاده از تولیدات داخل | 5 | 2 | 6 | 13 | 3/1 |
کسب روزی از راههای مشروع و حلال | 6 | 1 | 1 | 8 | 8/0 |
اهمیت و ارزش تلاش و پشتکار | 2 | 3 | 0 | 5 | 5/0 |
مجموع | 758 | 137 | 86 | 981 | 100 |
درصد | 3/77 | 14 | 7/8 | 100 |
|
در ادامه جهت بررسی بیشتر یافتههای پژوهش از روش آنتروپی شانون استفاده شد. جهت پــی بردن به بار اطلاعاتی و ضریب اهمیت داده های حاصل، با اســتفاده از فرمول مرحله اول روش آنتروپی شانون به بهنجار کردن داده های حاصل پرداخته شد که گزارش نتایج آن در جدول 6 گزارش شده است.
جدول(6)-دادههای بهنجار شده مؤلفههای تربیت اقتصادی
در کتابهای درسی دوره متوسطه دوم
پایه تحصیلی مؤلفهها | پایه اول | پایه دوم | پایه سوم |
تأکید بر اهمیت شغل، کار و کارآفرینی | 83/0 | 11/0 | 05/0 |
مشارکت و همکاری | 97/0 | 01/0 | 01/0 |
پرهیز از مفاسد اقتصادی | 79/0 | 09/0 | 11/0 |
مبارزه با فقر اقتصادی | 42/0 | 25/0 | 32/0 |
آشنایی با مفهوم تورم | 97/0 | 0 | 02/0 |
بیکاری، علل و پیامدهای آن | 83/0 | 05/0 | 12/0 |
آشنایی با احکام اقتصادی اسلام(خمس، زکات، انفاق، قرض دادن، صدقه، کمک به نیازمندان و در راه ماندگان) | 36/0 | 44/0 | 19/0 |
صرفه جویی و پرهیز از اسراف و تبذیر و روحیه مصرف گرایی و تجمل گرایی | 64/0 | 14/0 | 22/0 |
اهمیت مالیات | 74/0 | 17/0 | 08/0 |
شناخت منابع اقتصادی کشور و استفاده صحیح از آنها | 70/0 | 15/0 | 15/0 |
نفی وابستگی اقتصادی و تأکید برخودکفایی در تولید کالاهای راهبردی و ضروری(استقلال اقتصادی) | 33/0 | 50/0 | 17/0 |
آشنایی با سازمانهای اقتصادی(با تأکید بر بورس اوراق بهادار) | 33/0 | 67/0 | 0 |
تأکید بر استفاده از تولیدات داخل | 38/0 | 15/0 | 46/0 |
کسب روزی از راههای مشروع و حلال | 75/0 | 12/0 | 12/0 |
اهمیت و ارزش تلاش و پشتکار | 40/0 | 60/ | 0 |
پس از نرمالســازی دادهها، با استفاده از فرمول مرحله دوم و سوم روش آنتروپی شانون، مقدار بار اطلاعاتی(Ej) و ضریب اهمیت(Wj) هر یک از مؤلفهها محاسبه شد که در جدول شماره 6 گزارش شده است.
جدول(7)- بار اطلاعاتی(Ej) و ضریب اهمیت(Wj) مؤلفههای تربیت اقتصادی
مؤلفهها | بار اطلاعاتی(Ej) | ضریب اهمیت(Wj) |
مبارزه با فقر اقتصادی | 98/0 | 101/0 |
آشنایی با احکام اقتصادی اسلام(خمس، زکات، انفاق، قرض دادن، صدقه، کمک به نیازمندان و در راه ماندگان) | 95/0 | 098/0 |
تأکید بر استفاده از تولیدات داخل | 92/0 | 095/0 |
نفی وابستگی اقتصادی و تأکید برخودکفایی در تولید کالاهای راهبردی و ضروری(استقلال اقتصادی) | 92/0 | 095/0 |
صرفه جویی و پرهیز از اسراف و تبذیر و روحیه مصرف گرایی و تجمل گرایی | 82/0 | 084/0 |
شناخت منابع اقتصادی کشور و استفاده صحیح از آنها | 75/0 | 077/0 |
کسب روزی از راههای مشروع و حلال | 67/0 | 069/0 |
اهمیت مالیات | 67/0 | 069/0 |
اهمیت و ارزش تلاش و پشتکار | 61/0 | 063/0 |
پرهیز از مفاسد اقتصادی | 59/0 | 061/0 |
آشنایی با سازمانهای اقتصادی(با تأکید بر بورس اوراق بهادار) | 58/0 | 059/0 |
تأکید بر اهمیت شغل، کار و کارآفرینی | 51/0 | 052/0 |
بیکاری، علل و پیامدهای آن | 51/0 | 052/0 |
مشارکت و همکاری | 13/0 | 013/0 |
آشنایی با مفهوم تورم | 11/0 | 011/0 |
مطابق با جدل شماره 7، به ترتیب مؤلفههای « مبارزه با فقر اقتصادی» با ضریب اهمیت 101/0، آشنایی با احکام اقتصادی اسلام(خمس، زکات، انفاق، قرض دادن، صدقه، کمک به نیازمندان و در راه ماندگان) با ضریب اهمیت098/0، «نفی وابستگی اقتصادی و تأکید برخودکفایی در تولید کالاهای راهبردی و ضروری(استقلال اقتصادی)» با ضریب اهمیت 095/0، ، « تأکید بر استفاده از تولیدات داخل» با ضریب اهمیت095/0، «صرفه جویی و پرهیز از اسراف و تبذیر و روحیه مصرف گرایی و تجمل گرایی» با ضرییب اهمیت084/0،« شناخت منابع اقتصادی کشور و استفاده صحیح از آنها» با ضریب اهمیت 077/0،« کسب روزی از راههای مشروع و حلال» ، با ضریب اهمیت069/0، «اهمیت مالیات» با ضریب اهمیت068/0،« اهمیت و ارزش تلاش و پشتکار» با ضریب اهمیت 063/0، «پرهیز از مفاسد اقتصادی» با ضریب اهمیت 061/0 دارای بیشترین ضرایب اهمیت و مؤلفههای «آشنایی با سازمانهای اقتصادی با ضریب اهمیت 059/0، ، «تأکید بر اهمیت شغل، کار و کارآفرینی» با ضریب اهمیت 052/0، «بیکاری، علل و پیامدهای آن» با ضریب اهمیت 052/0، «مشارکت و همکاری» با ضریب اهمیت 013/0 و «آشنایی با مفهوم تورم» با ضریب اهمیت 011/0، دارای ضرایب اهمیت کمتری بودهاند.
نتیجهگیری
پژوهش حاضر با هدف بررسی جایگاه مؤلفههای تربیت اقتصادی در کتابهای درسی دوره متوسطه دوم رشته علوم انسانی انجام شده است. یافتههای این پژوهش نشان داد که در کتابهای درسی این دوره به مؤلفههای «تأکید بر اهمیت شغل، کار و کارآفرینی»، « مشارکت و همکاری»، «پرهیز از مفاسد اقتصادی»، «صرفه جویی و پرهیز از اسراف و تبذیر و روحیه مصرف گرایی و تجمل گرایی»، «بیکاری، علل و پیامدهای آن»، «آشنایی با مفهوم تورم» توجه بیشتری شده و به مؤلفههای « بیکاری، علل و پیامدهای آن»، «اهمیت مالیات»، «مبارزه با فقر اقتصادی»، « تأکید بر استفاده از تولیدات داخل»، « نفی وابستگی اقتصادی و تأکید برخودکفایی در تولید کالاهای راهبردی و ضروری(استقلال اقتصادی)»، «کسب روزی از راههای مشروع و حلال»، «شناخت منابع اقتصادی کشور و استفاده صحیح از آنها»، «آشنایی با سازمانهای اقتصادی»، «اهمیت و ارزش تلاش و پشتکار» توجه کمتری شده است. بررسی یافتهها نشان میدهد که تفاوت بین بیشترین فراوانی(تأکید بر اهمیت شغل، کار و کارآفرینی با 547 فراوانی«7/55درصد») و کمترین فراوانی(اهمیت و ارزش تلاش و پشتکار با 5 فراوانی«5/0درصد») بسیار فاحش میباشد. هم چنین ارتباط افقی و عمودی مناسبی بین محتوای کتاب درسی و مؤلفههای تربیت اقتصادی وجود ندارد. به عنوان مثال فراوانی مؤلفه «تأکید بر اهمیت شغل، کار و کارآفرینی» در کتابهای درسی پایه دهم 456 مورد میباشد و در کتابهای درسی پایه دوازدهم 29 مورد میباشد(15 برابر). همچنین در کتابهای درسی پایه دوازدهم به مؤلفه « تأکید بر اهمیت شغل، کار و کارآفرینی» 29 بار اشاره شده و به مؤلفههای «ارزش و اهمیت تلاش و پشتکار» و «آشنایی با سازمانهای اقتصادی» هیچ اشارهای نشده است. شاخص ضریب اهمیت نیز نشان دهنده پراکنش نامناسب برخی از مؤلفههای تربیت اقتصادی در کتاب های درسی این مقطع حکایت دارد. به عنوان مثال مؤلفه «تأکید بر اهمیت شغل، کار و کارآفرینی» دارای بیشترین فراوانی بوده ولی به علت پراکنش نامناسب این مؤلفه در کتابهای درسی، نسبت به سایر مؤلفهها، ضریب اهمیت کمتری به آن تعلق گرفته است. همچنین در سازماندهی محتوای کتابهای درسی این دوره به اصل تداوم و فزایندگی توجه نشده است. بر اساس این اصل، موضوعات باید در طول دوره تداوم داشته و به مرور افزایش یابد. به عنوان مثال در کتابهای درسی پایه دهم، 689 مرتبه و در کتابهای درسی پایه دوازدهم 55 مرتبه به مؤلفههای تربیت اقتصادی توجه شده است. در مجموع یافتههای پژوهش نشان دهنده این است که در کتابهای درسی دوره متوسطه دوم رشته علوم انسانی، توجه متعادل و متوازنی به مؤلفههای تربیت اقتصادی نشده است. این یافته با نتایج پژوهشهای بلترک و صمیمی(1398)، میرعرب، حاجیتبار و آریانفر(1397)، یوسفزاده و آداک(1397) همسو میباشد. بر مبنای نتایج این پژوهش پیشنهادات زیر ارئه میشود.
1- در کتابهای درسی پایه یازدهم و دوازدهم رشته علوم انسانی توجه بیشتری به مؤلفههای تربیت اقتصادی مبذول شود.
2- در تدوین محتوای مربوط به تربیت اقتصادی در کتابهای درسی به اصول سازماندهی برنامه درسی توجه شود.
3- مؤلفان کتابهای درسی، مؤلفههای مغفول تربیت اقتصادی را مورد توجه قرار دهند و به پراکنش متوازن مؤلفههای تربیت اقتصادی در کتابهای درسی هر سه پایه اهتمام ورزند.
منابع
- آذر، عادل(1380). بسط و توسعه روش آنتروپی شانون برای پردازش دادهها در تحلیل محتوا، فصلنامه علمی پژوهشی دانشگاه الزهرا، 11(37): 17-1.
- احمدی، غلامعلی، امام جمعه، سیدمحمدرضا؛ علیزاده، لیلا(1394). بررسی میزان توجه به مؤلفههای سواد مالی و اقتصادی در محتوای کتابهای درسی دوره ابتدایی، پژوهش در برنامهریزی درسی، 12(2)،192-179.
- آداک،موسی؛ یوسفزاده، محمدرضا(1398). تحلیل محتوای کتابهای مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی بر مبنای تربیت اقتصادی، نشریه پژوهشهای آموزش و یادگیری، دوره 16، شماره2،صص 128-115.
- اسکات، ویلیام(1391). تئوری حسابداری مالی، ترجمه علی پارسائیان، تهران: انتشارات ترمه
- باقری،خسرو(1395).نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، تهران:انتشارات مدرسه
- بلترک، عابدینی؛ جعفری صمیمی، احمد(1398). تحلیل محتوای آموزش سواد اقتصادی در پایه ششم ابتدایی، مجله پژوهشهای برنامه درسی، 9(2)، 103-85.
- بیابانگرد، اسماعیل(1384). روش های تحقیق در روان شناسی و علوم تربیتی ، تهران: دوران.
- طغیانی، مهدی؛ پیغامی، عادل (1395). تعلیم و تربیت اقتصادی،ج1و2، تهران:انتشارات دانشگاه امام صادق.
- پیغامی،عادل؛ تورانی، وحید(1390). نقش برنامه درسی اقتصاد در برنامه تعلیم و تربیت رسمی و عمومی دنیا، فصلنامه نوآوری های آموزشی، 37(9)، 32-36.
- سرمد،زهره؛ بازرگان،عباس؛ حجازی،الهه(1399). روشهای تحقیق در علوم رفتاری، تهران:آگاه
- شورای عالی انقلاب فرهنگی(1390). مبانی نظری سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، تهران:وزارت آموزش و پرورش
- صافی، احمد(1394). آموزش و پرورش ابتدایی، راهنمایی و متوسطه تحصیلی، تهران: سمت.
- علیپور، ناطقی و فقیهی(1396). جایگاه تربیت اقتصادی مبتنی بر اخلاق اسلامی در محتوای کتابهای هدیههای آسمانی دوره ابتدایی ایران، فصلنامه پژوهشهای اخلاقی، 8(1)،130-107.
- عمادزاده، مصطفی(1396). اقتصاد آموزش و پرورش، اصفهان:جهاد دانشگاهی اصفهان.
- قندهاری،آزاده و همکاران(1398). بررسی تطبیقی تلفیق تربیت اقتصادی در برنامه درسی دوره ابتدایی در کشورهای اسکاتلند، چین و استرالیا و ارائه دلالتهایی برای تربیت اقتصادی در ایران، فصلنامه تعلیم و تربیت،35(3)، 78-59.
- کریپندورف، کلوس(1394). تحلیل محتوا، مبانی روش شناسی، ترجمه هوشنگ نایبی، تهران: نی.
- گال، مردیت؛ بورگ، والتر(1384). روش های تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی و روان شناسی، ترجمه نصر و همکاران، تهران: سمت.
- میرعرب،رضا؛ حاجیتبار، محسن؛ آریانفر، سمیه(1397) تحلیل مولفههای سواد اقتصادی کتابهای درسی دوره دوم متوسطه دوم از دیدگاه معلمان و دانشآموزان، دوفصلنامه مطالعات برنامهریزی آموزشی، 7(14)، 132-121.
- نادری،ابوالقاسم(1397). اقتصاد شناختی؛ رویکردی نوین برای تحول آموزش اقتصاد در ایران، نشریه پژوهشهای آموزش و یادگیری، دوره 15،شماره2، صص86-73.
- نوریان،محمد(1389).تحلیل برنامه درسی دوره ابتدایی، تهران:انتشارات گویش نو
- هولستی، ال.آر(1374). تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی، ترجمه نادر سالار زاده، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
- یوسفزاده،محمدرضا؛ آداک،موسی(1397) بررسی محتوای کتاب های درسی دورة دوم ابتدایی بر مبنای تربیت اقتصادی از دیدگاه اسلام،مسائل کاربردی تعلیم و تربیت اسلامی،3(4)،182-153.
- Anthony, K.V., Smith, R.C., & Miller, N.C. (2014). Preservice elementary teachers’ economic literacy: Closing gates to full implementation of the social studies curriculum. The Journal of Social Studies Research, 39(1), 29–37.
- Ferreira, Al & Varum, C. (2012). Assessing Economic Knowledge in lementary Grades. Paper submitted to the XXI Meeting of the Economics of Education Association, Porto, Portugal.
- Mustafa, S & Osmangolu, A.E.(2015). Analysis on inclusion of social studies economy concepts in coursebooks. Educational Research and Reviews, 10(13), pp. 1861-1875.
[1] 1- استادیار گروه علوم تربیتی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران mahmoudi.s@pnu.ac.ir
[2] - Economic knowledge and concepts
[3] - Economic literacy
[4] - Anthony, Smith & Miller
[5] - Ferreira & Varum
[6] 1.Shannon