Subject Areas :
Mahboube Esmailihesari 1 * , Mohammad Mirbagherijam 2
1 - Shahrood University of Technology
2 - Shahrood University of Technology
Keywords:
Abstract :
فصلنامه راهبرد توسعه/ سال هیجدهم/ شماره 2 (پیاپی70)/ تابستان 1401/ 105-91
Quarterly Journal of Development Strategy, 2022, Vol. 18, No.2 (70), 91-105
علل کاهش مطالعه و بررسی عوامل اقتصادی
موثر بر چاپ و نشر کتاب در ایران
محبوبه اسماعیل حصاری1
محمود رحیمی2
محمد میرباقری جم3
(تاريخ دريافت 19/7/1400 ـ تاريخ تصويب 30/2/1401)
نوع مقاله: علمی پزوهشی
چکیده
انتشار کتاب در هر جامعه‌ای یکی از شاخص‌های مهم رشد فکری و معنوی است. روند تولید کتاب در ایران، مانند هر جامعه دیگری، یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها و نشانه‌های کیفیت زندگی فرهنگی و فکری است. اهمیت این موضوع زمانی دو چندان می‌شود که غنی‌سازی و کیفیت زندگی فرهنگی و فکری جامعه ایران یکی از مهم‌ترین اهداف انقلاب اسلامی و نظام سیاسی باشد. به نظر می‌رسد که در سیاست‌های فرهنگی کشور و به‌ویژه در برنامه‌های توسعه، جلوه‌ای جدی و برجسته دارد. هدف از این تحقیق بررسی تأثیر متغیرهای اقتصاد کلان بر انتشار کتاب در ایران بین سال‌های 1357 تا 1398 است؛ بنابراین، از نرم‌افزار EVIEWS و روش داده ترکیبی برای برآورد داده‌های مدل استفاده شده است. نتایج نشان می‌دهد که متغیرهای نرخ تورم و نرخ بهره تأثیر معنی‌دار و منفی دارند، متغیرهای نرخ باسوادی، کل جمعیت و ترکیب جنسیتی جمعیت تأثیر مثبت و معناداری بر تقاضای کتاب دارند و متغیرهای قیمت و درآمد کاغذ بر تقاضای کتاب در کشور تأثیر می‌گذارد. نتایج این مطالعه می‌تواند به سیاست‌گذاران فرهنگی کشور در تصمیم‌گیری کمک کرده و تقاضا برای کتاب در جامعه را افزایش دهد.
کلمات کليدي: چاپ و نشر، تقاضای کتاب، متغیرهای کلان، داده‌های ترکیبی
1. مقدمه
نشر فرآیند پدیدآوری و پخش اطلاعات و علوم و به عبارتی تلاش برای دسترس کردن معلومات برای عوام مردم معرفی می‌شود. تولیدات صنعت نشر در جهان امروز در صورت‌ها و شکل‌ها گوناگونی مانند، کتاب‌های چاپی، نشریات ادواری و... عرضه می‌گردد. نشر منابع اطلاعاتی در مفهوم کلی و نشر کتاب در مفهوم خاص، یکی از اصلی‌ترین مؤلفه‌های توسعه فرهنگی کشورهای دنیا به شمار می‌رود و به همین علت دائماً مورد توجه دولت‌ها و تصمیم‌گیرندگان بوده است(مطلبی, 1398).نشر کتاب چاپی، با وجود توسعه و فراوانی رسانه‌های نو متأثر از فناوری‌های نو به دلیل توجه مردم از آن همواره از با اهمیت‌ترین تولیدات صنعت نشر بوده و صنعتی بسیار مهم در دنیا به حساب آورده می‌شود و سرمایه‌گذاری بزرگی در امتداد گسترش آن از جانب کشورهای گوناگون دنیا در راستای توسعه آن صورت گرفته است(باب‌الحوائجی و همکاران، 1390).به بیان دیگر، کتاب از کهن‌ترین وسیله‌های ارتباطی و گسترش علم است، که نه تنها مفاهیم معنوی، فرهنگی و آموزشی را احاطه کرده، بلکه شامل جنبه‌های صنعتی و اقتصادی بازار نشر است. همسویی دو عامل یعنی اثر فرهنگی و اقتصادی، در یک نظام مبهم از پارامترها، امکان دارد ناسازگار دیده شود.
بررسی ابعاد مختلف صنعت نشر، کمک بسیار فراوانی برای برنامه‌ریزی‌های کلان فرهنگی است و بدون داشتن اطلاعات، برنامه‌ریزی بلندمدت و هدفمند ممکن نخواهد بود. با دقت به این نکته که دولت‌ها اهتمام ویژه‌ای برای حمایت از تولید و نشر کتاب دارند می‌توانند با تمهیداتی تعداد عرضه این کالای فرهنگی را افزایش دهند.
نشر کتاب در ایران به بیانی اصلی‌ترین و مهم‌ترین صنعت فرهنگی و با اهمیت‌ترین ارکان صنعت فرهنگی کشور است. فراهم کردن کتاب‌های مورد تقاضا دانش‌آموزان و دانشجویان و تأمین کالای خواندنی برای جمعیتی که امروزه به بالای هشتاد میلیون نفر رسیده و افزون بر 80٪ آن باسواد هستند، به‌طور یقین بیش از عامل دیگری، می‌تواند به صنعتی مولد، اشتغال‌زا، فعال و اثرگذار بر ابعاد مختلف جامعه تبدیل گردد. رشد جمعیت کشور، افزایش نرخ باسوادی، گسترش روزافزون نظام‌های آموزشی در آینده، نیاز فراوان به تخصص و مهارت‌ها و احتیاج به اطلاعات بیشتر و مطالعه ، چشم‌اندازی را ترسیم می‌کند که از نظر فرهنگی، صنعتی، تولیدی، اقتصادی، اجتماعی از منظر سیاست‌گذاری و سازماندهی نیازمند بررسی بیشتر است(آذرنگ, 1380). در بیشتر مطالعات حوزه نشر به بررسی مسائل و مشکلات و ارائه راهکارهایی برای این صنعت پرداخته شده است، اما در این تحقیق سعی شده به مسائل اقتصادی نشر کتاب پرداخته و عوامل تأثیرگذار بر تقاضای چاپ کتاب بررسی شود.
2. پیشینه‌ی پژوهش
نقش کتاب و عملکرد آن در جامعه همیشه مورد توجه مردم و سیاست‌گذاران و اقتصاددانان بوده است و بررسی مسائل آن یکی از موضوعات مورد توجه پژوهشگران هست. پژوهش‌های فراوانی در مورد نشر کتاب در داخل و خارج کشور انجام شده در زیر به برخی از این پژوهش‌ها اشاره شده است.
نقدی(1378)، در پژوهشی با عنوان «بررسی وضعیت چاپ و نشر کتاب‌های علوم پزشکی از دیدگاه ناشران» سعی داشته دیدگاه‌های ناشران در زمینه‌ی چاپ کتاب‌های منتشر شده‌ی علوم پزشکی و وضعیت نشر آنها را بررسی کند و با بررسی نتایج، نقش این مسائل را در وضعیت نشر کتاب‌های علوم پزشکی تعیین کند. در این پژوهش وسیله‌ی گردآوری اطلاعات، پرسشنامه و روش پیمایشی بوده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که ناشران علوم پزشکی مستقر در شهر تهران از نظر تأمین هزینه نشر، سیستم رایانه‌ای، تبلیغ، توزیع کتاب‌ها، با مشکلات بسیاری روبرو هستند.
اصلانی‌ملایری, (1379)، در مقاله‌ای با عنوان «نشر کتاب در بن بست» مسائل و مشکلات نشر کتاب از دیدگاه ناشران، اهل قلم و صنف‌های وابسته به نشر را در شهر اصفهان بررسی می‌کند. بر اساس این تحقیق، عوامل فرهنگی از نظر ناشران و عوامل اقتصادی از نظر اهل قلم مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر وضعیت نشر در شهر اصفهان بوده‌اند. همچنین بیش از نیمی از اهل قلم اصلاً با قوانین نشر کشور آشنایی ندارند و مهم‌ترین مشکل ناشران تمرکز امور اداری نشر در تهران بوده است .
مؤسایی(1382)، به بررسی تأثیر یارانه کتاب بر بازار آن از طریق شناخت عوامل مؤثر بر تقاضا و عرضه کتاب و برآورد تابع عرضه و تقاضا و محاسبه کشش‌های درآمدی و قیمتی آن در دوره‌ی بیست ساله 1357 تا 1377 با استفاده از تکنیک‌های اقتصادسنجی پرداخته است. نتایج بررسی نشان می‌دهد اولاً تابع عرضه کتاب در ایران نسبت به تغییرات قیمت، کم‌کشش است و یک درصد افزایش قیمت تنها 277/0 درصد تغییر در عرضه کتاب ایجاد می‌کند. دوم منحنی تقاضای کتاب در ایران نسبت به تغییرات قیمت حساس بوده و باکشش است و یک درصد افزایش قیمت کتاب،24/1 درصد میزان تقاضای کتاب را کاهش خواهد داد. سوم تقاضا نسبت به درآمد حساس بوده و یک درصد افزایش در درآمد موجب22/5 درصد افزایش در تقاضای کتاب خواهد شد. چهارم حذف یارانه‌ها موجب می‌شود که قیمت کتاب یک درصد افزایش یابد و میزان تقاضا برای کتاب 24/1 درصد کاهش یابد. در آخر باید اشاره کرد که پرداخت یارانه به بخش کتاب تا اندازه زیادی توجیه اقتصادی دارد و برای هدفمند کردن و افزایش کارایی آن باید یارانه‌ها، مستقیماً به مصرف کننده پرداخت شود.
مهدیانی و مرتضوی(1382)، در مقاله «نشر کتاب در ایران از سال های اوایل انقلاب تا سال 1381» به این نتایج می رسند: طی 24 سال گذشته نشر کتاب در ایران با برخورداری از میانگین نرخ رشدی حدود 22 درصد ، شاهد رشد مداومی بوده است . در سال های نخستین پس از انقلاب بالاترین نرخ رشد در این عرصه دیده می‌شود میانگین نرخ رشد (52% )و پس از آن دوره رکود فرا می‌رسد که با دوران جنگ تحمیلی مقارن بوده است( میانگین نرخ رشد 5%) در فاصله سال‌های 1368 تا 1375 شاهد بهبود در آمار نشر عناوین کتاب هستیم که با نرخ متوسط 10 درصد دوباره در حال رونق گرفتن است.
علیا‌دونیقی(1382)، در پژوهشی با عنوان «بررسی وضعیت نشر در استان آذربایجان شرقی» با هدف جمع آوری دیدگاه ناشران استان آذربایجان شرقی در مورد دشواری های فرهنگی و کاری آنها، آگاهی از موانع و مشکلات موجود در کار چاپ و نشر در این استان، بررسی وضعیت مطالعه و نیازهای جامعه ی کتابخوان، با بررسی آماری و میزان فروش کتاب‌ها با موضوعات مختلف تحقیق خود را با روش پیمایشی انجام داده است. جامعه مورد مطالعه، تمامی ناشران استان آذربایجان شرقی (170) ناشر و ابزار گردآوری اطلاعات به صورت پرسشنامه بوده است. نتایج پژوهش نشان داده که پس از کتاب‌های درسی، به ترتیب کتاب‌هایی با موضوعات ادبیات، هنر، علوم عملی و علوم محض و کودکان، بیشترین میزان چاپ را دارند.
دیانی و تجدد(1385)، در مقاله‌ای با عنوان «دیدگاه ناشران درباره ثبات سیاسی و اقتصادی حاکم بر نشر کتاب طی سال های 1376 تا1383»به این نتایج رسیدند : در دوره مورد مطالعه، نوعی آزادی با تأثیر مثبت بر روند تألیف و ترجمه - از نوعی که قبل از این دوره تجربه نشده وجود داشته است. هرچند برای رأی قطعی دادن در این مورد باید شرایط و آمار نشر در سال های آینده مورد بررسی قرار گیرد و با شرایط این دوره مقایسه شود تا مشخص گردد که آیا واقعاً چنین آزادی در این دوره هشت ساله وجود داشته است یا نه.
مهدیانی و مرتضوی (1387)، با هدف سیمای نشر کتاب در ایران طی دو دهه اخیر، بر مبنای نتایج اجرای یک طرح پژوهشی تدوین شده است.که نتایج ان تهیه منبعی از اطلاعات و اگاهی درباره سیر تحولات نشر کتاب در سال‌های پس از انقلاب بوده است تا به شیوه‌ای علمی مبنایی برای راهنمایی سیاست‌ها و تصمیم‌گیری‌های مورد اشاره فراهم شود.
ترکیان‌تبار و همکاران(1391)، به بررسی دیدگاه‌های معاونین پژوهشی و مدیران انتشارات واحدهای دانشکاه‌های آزاد اسلامی درباره‌ی عوامل مؤثر بر انتشار کتاب در دانشگاه با استفاده از روش پیمایشی و توصیفی پرداختند. داده‌های این پژوهش از طریق پرسشنامه جمع آوری و با استفاده از نرم‌افزار SPSS تجزیه و تحلیل صورت گرفته است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که معاونین پژوهشی و مدیران انتشارات واحدهای دانشکاه آزاد اسلامی چاپ و انتشار کتاب بوسیله سازمان مرکزی و ناشران خصوصی را بر چاپ و انتشار کتاب توسط واحدهای دانشگاهی ترجیح می‌دهند. این در صورتی که وضعیت چاپ و انتشار کتاب در دانشگاه آزاد مطلوب ارزیابی شده و سیاست‌های حمایتی و تشویقی سازمان مرکزی را برای افزایش کمی و کیفی چاپ کتاب تأثیرگذار ارزیابی کردند. به‌طوری که 4/35 درصد از جامعه مورد بررسی اثر چاپ کتاب را بر ارتقاء علمی دانشگاه آزاد اسلامی بسیار اثرگذار و 3/32 درصد اثر امتیازات و تشویقات کتبی را بر افزایش انتشارات کتاب بسیار زیاد می‌دانند.
عابدی(1390)، در پژوهشی تحت عنوان «نشر الکترونیک، انواع آن و اثر آن در نشر چاپی» علاوه به بررسی مزایای نشر الکترونیک در محیط وب به معرفی انواع ناشران، کتب الکترونیکی، انواع آن، ارزش ها ی افزوده نشر کتاب در محیط وب و مزایا و معایب آن پرداخته است. نتیجه مطالعه نشان می‌دهد که نشر الکترونیک به‌طور فزاینده ای در حال مطرح شدن، به عنوان یکی از کارآمدترین نشرها برای انتشار اطلاعات است.
باب‌الحوائجی و همکاران(1390)، به بررسی عوامل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی مؤثر بر اقتصاد نشر ایران بین سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۸۷، با استفاده از جامعه آماری ۲۶۴ ناشر خصوصی و روش پرسشنامه پرداختند. نتایج نشان می‌دهد که افزایش جمعیت باسواد بیشترین تأثیر مثبت و فقر اقتصادی بیشترین تأثیر منفی بر عرضه کتاب را داشته است.
فرج‌پهلو و همکاران(1395)، با هدف بررسی تاثیر فناوری های اطلاعاتی بر چاپ و نشر کتاب در ایران از نگاه ناشران، و با استفاده از روش پیمایشی توصیفی به مطالعه پرداخته‌اند، که تجزیه و تحلیل داده‌ها در دو بخش توصیفی و تحلیلی انجام شده است و با تکیه بر نظرهای ناشران و کارشناسان حوزه نشر ، تاثیر فناوری‌های نوین اطلاعاتی بر صنعت نشر کتاب را در ابعاد مختلف در چرخه نشر مورد مطالعه قرار دهند. و نتایج نشان می‌دهد که در بخش توصیفی ویژگی‌های جمعیت شناختی و نیز متغیرهای مرتبط با پرسش های تحقیق ارائه شده است در بخش تحلیلی از آزمون کولموگروف-اسمیرنوف جهت سنجش نرمال بودن متغیرها استفاده شد که در نتیجه ، این ازمون به دلیل نرمال بودن متغیرها استفاده از امار پارامتریک را توجیه می‌نمود .به همین جهت از ازمون t برای بررسی پرسش های پژوهش استفاده شد.
روا و بیگدلی(1397)، در مطالعه‌ای به بررسی وضعیت نشر کتاب در استان بوشهر بین سال‌های 1380 تا 1390 پرداخته اند. آنها برای تحلیل آماری از روش‌هایی شامل، درصد و میانگین استفاده نمودند. یافته‌های مطالعه نشان می‌دهد بین سال‌های 1380 تا 1390 تعداد 334 عنوان کتاب در استان بوشهر منتشر شده، که بیشترین تعداد کتاب منتشره با 60 عنوان در سال 1383 و کمترین تعداد کتاب با 6 عنوان در سال 1390 بوده است. همچنین حوزه‌های ادبیات و دین با 111 و 82 عنوان بیشترین و حوزه‌های فلسفه و روان‌شناسی با ا و 2 کمترین کتاب منتشره را به خود اختصاص دادند.
صفاهیه(1399)، در مطالعه خود به بررسی راهکارهای تحقق اقتصاد مقاوتی در صنعت چاپ و نشر کتاب از دیدگاه ناشران با استفاده از روش تحلیلی و پیمایشی پرداخته و گردآوری داده‌ها تحقیق به صورت ترکیبی با شیوه تحلیل محتوا و استفاده از پرسشنامه انجام شده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که با توجه به وابستگی نسبی صنعت نشر به مواد و منابع وارداتی ، اکثریت ناشران با مشکلات مالی و چالش‌های زیادی روبرو هستند که مهم‌ترین چالش‌ها عبارتند از، کمبود و گرانی مواد و مصالح چاپ و نشر، وابستگی به بازارهای پرنوسان، کمی سرمایه مادی، عدم مشارکت بانک‌ها و افراد سرمایه‌گذار در حوزه‌ی نشر، اقتصادی نبودن حوزه نشر و فقدان فرهنگ مطالعه است در نتیجه ارائه راهکارهایی مانند، حمایت دولت در قالب اعطای تسهیلات و اصلاح نظام بازاریابی، تبلیغات و توزیع در حوزه نشر کتاب، دانش محورکردن صنعت نشر، مدیریت مصرف و استفاده حداکثری از منابع مادی و انسانی تأثیر مثبت و معناداری در تحقق اقتصاد مقاومتی در وضعیت فعلی خواهد داشت.
رینگستاد(2006)، به برآورد تقاضا برای کتاب با استفاده از داده‌های نظرسنجی بیش 18000 مصرف‌کننده با استفاده ازمدل سه کالایی(کتاب، کالاهای فرهنگی و کالاهای غیرفرهنگی) طی دوره‌ی 1986-1999 در کشور نروژ پرداخته است. یافته‌ها نشان می‌دهد که قیمت کتاب کاملاً به درآمد حساس است و کالاهای فرهنگی می‌تواند جایگزین کتاب شوند، همچنین نتایج برای متغیرهای اجتماعی- جمعیتی بیانگر آن است که دسترسی به مراکز خرید کتاب، جنسیت و سن برای تقاضای کتاب مهم است و افراد مجرد و خانوارهای دارای فزرند خردسال از خریداران مکرر کتاب هستند.
توفانی و منتظر(2011)، به ارزیابی شرکت‌های انتشاراتی ایرانی درگیر نشر الکترونیکی و آمادگی وزارت فرهنگ و ارشاد به عنوان قانون‌گذار پرداختند. در این تحقیق از روش تجزیه و تحلیل عاملی استفاده شده و داده‌ها از طریق پرسشنامه جمع آوری شده است.نتایج بررسی نشان می‌دهد که عامل زیرساخت‌های فنی ناشران ایرانی در سطح قابل قبولی قرار دارند و بیشتر شاخص‌ها در سطح خوبی قرار دارند ولی برای اجرای انتشار الکترونیکی، باید بر روی برخی موضوعات متمرکز شد مانند استانداردها، همچنین در زمینه زیرساخت‌ها، بازیابی اطلاعات کتاب‌های الکترونیکی ناشراان باید اینترنت و سایر امکانات رایانه ای را بهبود دهند. همچنین در عامل اقتصادی و مالی، کمک مالی دولت به ناشران می‌تواند ناشران را در نشر الکترونیکی کمک بنماید. در عامل اجتماعی، بسیاری از مشتریان به ناشران الکترونیکی هیچ اعتمادی ندارند. امنیت بالایی در وب سایت‌ها و پایگاه‌های اطلاعاتی شرکت‌های فارسی برای محافظت از اطلاعات مشتریان وجود ندارد. در عامل مدیریت، اکثر مدیران شرکت‌های انتشاراتی کتاب را در قالب کاغذی قبول دارند و دربرابر هر تغییر مقاومت می‌کنند بنابراین با برگزای دوره‌های آموزشی و تغییر نگرش مدیران نسبت به این حوزه باعث سرمایه‌گذاری در این زمینه شوند.در عامل منابع انسانی، برای بهبود کارکنان در زمینه ساخت انتشار الکترونیکی و قوانین مربوط به آن برنامه‌های آموزشی مرتبط می‌تواند توسط وزارت فرهنگ و علوم ارائه شود. در عامل قانون‌گذاری دولت، دولت باید به خوانندگان کتاب‌های الکترونیکی یارانه پرداخت کند تا قیمت آن کاهش و افراد ترغیب به مطالعه کتاب‌های الکترونیکی شوند. علاوه بر این برای حمایت از ناشران وزارت فرهنگ و مجلس مجبورند لایحه‌ای در حمایت از حقوق ناشران الکترونیکی وضع کنند. در آخر، هیچ روش مناسبی در رابطه با قیمت‌گذاری کتاب الکترونیکی وجود ندارد و نیاز به ایجاد کنوانسیونی استاندارد برای قیمت‌گذاری محصولات الکترونیکی وجود دارد.
زوار(2016)، در پژوهشی به نام اختلال و نوآوری در صنعت کتاب استرالیا: مطالعات موردی ناشران تجارت و آموزش به بررسی اختلال و تحول ساختاری در صنعت جهانی کتاب با استفاده از مصاحبه با ناشران ارشد استرالیایی و مطالعه موردی 25 ناشر، از جمله شرکت‌های بزرگ تجاری و آموزشی، ناشران تجاری کوچک و بزرگ مستقل، مطبوعات تجربی و علمی پرداخته است.
زین العابدینی و همکاران(2019)، به مطالعه کیفی چالش‌هایی که صنعت نشر ایران با آن روبرو بودند پرداخته‌اند. موضوعات اصلی در تجزیه و تحلیل مطالعه عبارتند از، اقتصاد در صنعت نشر، فناوری در صنعت نشر، سیاست در صنعت نشر و مسائل اجتماعی در صنعت نشر نتایج بررسی نشان می‌دهد مهم‌ترین چالش‌های اقتصادی عبارتند از، عدم وجود ساز و کارهای مناسب برای حمایت اقتصادی دولت از صنعت نشر و عدم وضوح در امور اقتصادی ناشران دولتی و خصوصی، عدم وجود استراژیهای مناسب برای خرید تجهیزات چاپ پیشرفته و نبود قوانین و چارچوب‌های مناسب برای گسترش نشر الکترونیکی است و از چالش‌های سیاسی مربوط به نشر کتاب، می‌توان به مسائل مربوط به سانسور و در آخر از چالش‌های فرهنگی این صنعت، به پایین بودن سرانه مطالعه و مسائل مربوط به فضای مجازی اشاره کرد.
3. روش شناسی
روش پژوهش، مجموعه‌ای از قواعد، ابزارها و شیوه‌های قابل اطمینان و انسجام یافته برای تحلیل وقایع، یافتن مجهولات و دستیابی به راه حل مسائل است. در این مطالعه برای بررسی فرضیات تحقیق از روش پنل دیتا، در بازه زمانی1357 تا 1398 استفاده شده است. همچنین داده‌های متغیرهای مورد استفاده از،سایت خانه‌کتاب، مرکزآمارایران، بانک‌مرکزی‌ایران و بانک‌اطلاعات‌کاغذایران جمع آوری و کشور مورد بررسی ایران می‌باشد.
داده‌های ترکیبی ، گروهی از داده‌ها هستند که در بر دارنده چند مقطع و یک دوره زمانی‌می‌باشند. مقطع نشانگر افراد، گروه‌ها، بنگاه‌ها، صنایع، کشورها و... است. در صورت کلی، تعداد مقطع‌ها را با n نمایش داده می‌شود. دوره زمانی می‌تواند روز، هفته، ماه و سال باشد. طول دوره زمانی را مساوی با T فرض می‌گیریم. بدین صورت مشاهدات درباره‌ی متغیرهای X و Y را با 
و 
نمایش می‌دهیم که مقاطع مشتمل بر i= 1 ,....,n و زمان شامل t=1,...,T می‌باشد.
داده‌های ترکیبی به این دلیل که تغییرات زمانی و درون گروهی را با هم انعکاس می‌دهند، می‌تواند اطلاعات بیشتری را گزارش نمایند. نکته‌های بسیاری که در بررسی‌های سری‌زمانی در نظر گرفته نمی‌شود و قابل رویت نیستند، در بررسی‌های داده‌های ترکیبی مشخص می‌شوند. به خصوص ناهمگنی‌هایی که اغلب در سری‌زمانی از آنها صرف نظر می‌شود در اصطلاح غیرقابل رویت هستند، در تحلیل داده‌های ترکیبی امکان بررسی آنها فراهم شده است.
به‌طور کلی برای بررسی رگرسیون داده‌های ترکیبی، می‌توان بحث را با معادله رگرسیون زیر شروع نمود:
(1) |
یکی از روش‌ها، روش اثرات ثابت است. در مدل اثرات ثابت فرض می‌شود که تفاوت‌های فردی و گروهی را می‌توان درجمله‌ی ثابت منعکس نمود. هر برای انتخاب روش مناسب برای برآورد مدل باید از آزمون اف لیمر و آزمون هاسمن استفاده نمود. در تخمین تابع تقاضا از طریق تحلیل رگرسیونی، مشخص کردن فرم مدل یکی از مهم‌ترین مراحل است. روابط بین متغیرهای تقاضای براساس تئوری تقاضای مصرف‌کننده بیان می‌شود، اما درباره‌ی فرم دقیق تابع مدل تقاضای چیزی عنوان نشده است. فرم تبعی همواره براساس سهولت برآورد و تفسیر خوب شاخص‌های تخمین تعیین می‌شود. فرم کلی تابع تقاضا برای کتاب در این مطالعه به صورت زیر تخمین زده شده است:
منبع : محاسبات تحقیق حاضر
نتیجه آزمون اف لیمر نشان‌دهنده‌ی آن است که فرضیه صفر رد شده و پنل بودن داده‌ها پذیرفته شده است. انتخاب روش مناسب تخمین بین مدل اثرات ثابت و اثرات تصادفی می‌بایست از یک آزمون بهره گیریم. هاسمن در سال ۱۹۷۸ آزمونی را پیشنهاد داده است، که بر اساس آن وجود اختلاف بین تخمین‌زن‌های روش اثرات ثابت و روش اثرات تصادفی به عنوان فرضیه صفر در نظر گرفته شده است. بدین صورت که با رد فرض صفر می‌توان نتیجه گرفت که به کارگیری روش اثرات ثابت بهتر است. در این آزمون فرض صفر به معنای عدم وجود همبستگی می‌باشد. جدول 3-2- نتیجه آزمون هاسمن
منبع: محاسبات تحقیق حاضر نتیجه آزمون هاسمن برای تشخیص اثرات تصادفی از اثرات ثابت نشان می‌دهد که اثرات تصادفی پذیرفته و فرضیه صفر مبنی پذیرفتن اثرات تصادفی پذیرفته می‌شود. با توجه به پذیرفته شدن اثرات تصادفی مدل نهایی با اثرات تصادفی برآورد می‌شود و نتایج آن در جدول زیر آورده شده است. جدول 3-3- نتایج مدل اثرات تصادفی
منبع: محاسبات تحقیق حاضر
همانگونه که در جدول (3-3) نشان داده می‌شود. آماره Fبیانگر معناداری کل مدل است. همچنین مقدار ضریب تعیین نشان‌دهنده‌ی آن است که 86613/0 از تغییرات متغیر وابسته بوسیله متغیرهای مستقل مدل توضیح داده شده است. عرض از مبدأ مدل با 175862/8 معنادار، متغیر نرخ تورم با 00325/0- معنادار است یعنی با افزایش تورم، تقاضای برای کتاب کاهش می‌یابد. متغیر نرخ باسوادی کشور با مقدار 001662/0 معنادار، یعنی با افزایش یک واحد نرخ باسوادی کشور تقاضای کتاب 001662/0 افزایش می‌یابد. متغیر نرخ ارز از لحاظ آماری معنادار است یعنی با افزایش یک واحدی نرخ ارز تقاضای کتاب به میزان 7506/5- کاهش یافته، متغیر جمعیت کل معنادار مثبت است یعنی با افزایش یک واحدی جمعیت تقاضای کتاب به مقدار 5805/3 افزایش داشته، متغیر ترکیب جنسی مثبت معنادار بوده و باعث افزایش تقاضای کتاب به میزان 06577/0 شده، متغیر نرخ بهره معنادار و اثر منفی داشته، یعنی یک واحد افزایش نرخ بهره سبب کاهش تقاضای کتاب به مقدار06577/0 شده است. اما متغیرهای درآمد و میانگین سنی جمعیت معنادار نبوده و اثری بر روی تقاضای کتاب در کشور ندارند.
نتایج و پیشنهادات با توجه به اهمیت مسئله کتاب و کتابخوانی در کشور و افزایش تقاضای این کالای فرهنگی در میان اقشار مختلف پیشنهادات برای راهنمایی بهتر سیاستگذران در زیر ارائه شده است. مطابق نتایج بدست آمده، تقاضای کتاب با افزایش نرخ تورم کاهش می‌یابد زیرا باعث کاهش قدرت خرید و حذف این کالای فرهنگی از سبد مصرفی خانوار می‌شود، از این سو لازم دولت‌ها با ارائه برنامه‌های حمایتی، سوبسید باعث تشویق ناشر و خوانندگان کتاب شوند. افزایش نرخ باسوادی باعث افزایش تقاضای کتاب و رواج فرهنگ مطالعه در سطوح عالی جامعه شده از این رو سیاست‌گذاران آموزشی کشور باید با گسترش فرهنگ مطالعه باعث افزایش سرانه آن و تقاضای بیشتر کتاب درمیان قشر تحصیل کرده شوند. افزایش نرخ ارز باعث کاهش تقاضای کتاب می‌شود بنابراین لازم است دولت با ثبات نرخ ارز در بازار از نوسانات در تهیه مواد اولیه و تجهیزات چاپ جلوگیری به عمل آورد. افزایش جمعیت در کشور باعث افزایش تقاضای کتاب شده است. بنابراین برنامه‌ریزان فرهنگی از این عامل می‌توانند برای افزایش تقاضا در بازار محصولات فرهنگی استفاده کنند. افزایش نرخ بهره بانکی باعث کاهش تقاضای کتاب در کشور می‌شود. بدین صورت که افراد تمایل دارند پس‌انداز خود را در بانک گذاشته و تقاضایی برای این کالای فرهنگی نداشته باشند.از این سیاست‌گذاران فرهنگی کشور وظیفه دارند با ایجاد انگیزه و ترغیب افراد به مطالعه باعث افزایش تقاضای کتاب و ترویج آن در جامعه شوند.
منابع · آذرنگ، ع. (1380). شمه‌ای از کتاب، کتابخانه و نشر کتاب. کتابدار. · اصلانی‌ملایری، م. (1379). نشر کتاب در بن بست؛ مسائل و مشکلات نشر کتاب از دیدگاه ناشران، اهل قلم و صنوف وابسته به نشر شهر اصفهان. فرهنگ اصفهان، 65–70. · باب‌الحوائجی، ف. مطلبی، د. حریری، ن. مؤمنی، ف. (1390). تحلیل آرای سیر تحول و زمینه‌های نشر کتاب ایران میان سال‌های 1358-1387. کتابداری و اطلاع رسانی، 1، 241–264. · بانک‌اطلاعات‌کاغذایران. (n.d.). http://piconweb.com/. · بانک‌مرکزی‌ایران. (n.d.). http://tsd.cbi.ir/. · ترکیان‌تبار، م. حسومی، ط. حسومی، ن. (1391). بررسی دیدگاه‌های معاونین پژوهشی و مدیران انتشارات واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی در رابطه با عوامل مؤثر بر انتشار کتاب در دانشگاه. اندیشه‌های تازه در علوم تربیتی، 3، 45–55. · خانه‌کتاب. (n.d.). https://www.ketab.ir/Stat/PDF/ketabshenaci · دیانی، م. تجدد، ن. (1385). دیدگاه ناشران درباره ثبات سیاسی و اقتصادی حاکم بر نشر کتاب طی سال‌های 1376 تا 1383. کتابداری و اطلاع رسانی، 1، 33–59. · روا، م. بیگدلی، ز. (1397). بررسی وضعیت نشر کتاب در استان بوشهر بین سال‌های 1380-1390 و چاپ و چاپخانه. فرهنگ و رسانه، 28، 59–77. · زراء‌نژاد، م. انوری، ا. (1385). کاربرد داده‌های ترکیبی در روش تحلیل رگرسیون در علوم مختلف( با تأکید بر علوم اقتصادی- اجتماعی). همایش بین المللی روش‌های تحقیق درعلوم، فنون و مهندسی، 205–215. · سوری، ع. (1392). اقتصادسنجی (جلد۲) همراه با کاربرد Eviews & Stata (ن. مهرگان، Ed.). تهران: فرهنگ شناسی. · صفاهیه، ه. (1399). راهکارهای تحقق اقتصاد مقاومتی در صنعت چاپ و نشر کتاب از دیدگاه ناشران. کتابداری و اطلاع رسانی. · عابدی، ا. (1390). نشر الکترونیک، انواع آن و اثر آن در نشر چاپی. فصلنامه علمی دانشجویی دانش شناسی دانشگاه پیام نورقم، 8. · علیا‌دونیقی، ب. (1382). بررسی وضعیت نشر در استان آذربایجان شرقی. · فرج‌پهلو، ع. مطلبی، د. اصغرنژاد، ح. (1395). تأثیر فناوری‌های اطلاعاتی بر چاپ و نشر کتاب در ایران از نگاه ناشران. کتابداری و اطلاع رسانی، 4. · مؤسایی، م. (1382). بررسی تاثیر یارانه کتاب بر بازار آن. مطالعات فرهنگ- ارتباطات، 5، 195–220. · مرکزآمارایران. (n.d.) https://www.amar.org.ir/Portals/ · مطلبی، د. (1398). مشکلات صنعت نشر کتاب ایران: مبتنی بر مرور متون. فصلنامه علمی مطالعات فرهنگ- ارتباطات، 48، 205–233. · مهدیانی، ع. مرتضوی، ح. (1382). سیمای نشر کتاب در ایران طی دو دهه اخیر. رهیافت، 31، 24–31. · نقدی، پ. (1378). بررسی وضعیت چاپ و نشر کتاب‌های علوم پزشکی از دیدگاه ناشران. علوم پژشکی ایران.
· Haji, M., & Morteza, Z. (2019). What Challenges Does the Publishing Industry Face in Iran ?, Publishing Research Quarterly. https://doi.org/10.1007/s12109-019-09664-6 · Ringstad, V., & Løyland, K. (2006). The demand for books estimated by means of consumer survey data. Journal of Cultural Economics, 30(2), 141–155. https://doi.org/10.1007/s10824-006-9006-7 · Toufani, S., & Montazer, G. A. (2011). E-publishing readiness assessment in Iranian publishing companies. (87). https://doi.org/10.1108/02640471111156740 · Zwar, J. (2016). Disruption and innovation in the Australian book industry : Case studies of trade and education publishers. 2016(1).
[1] -کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی سیستم‌های اقتصادی، دانشگاه صنعتی شاهرود (نویسنده مسئول) Mahboube.esmailihesari@gmail.com [2] استادیار، دانشگاه صنعتی شاهرود [3] استادیار، دانشگاه صنعتی شاهرود The rights to this website are owned by the Raimag Press Management System. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
